<===---+---===>

Παρά το γεγονός ότι το Ανατολικό και το Δυτικό τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, είχαν αποτελέσει μέρη του ίδιου κράτους, της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, αποτελεί κοινό τόπο η διαπίστωση ότι, ανάμεσα στους Βυζαντινούς και τους Λατίνους της Δύσης, υπήρξε μια διαρκής αντιπαράθεση, η οποία κατά τη διάρκεια της Τέταρτης Σταυροφορίας κορυφώθηκε με την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης, το έτος 1204. Ανάμεσα στη Δύση και την Ανατολή, η αποξένωση και, στη συνέχεια, η αμοιβαία εχθρότητα των δύο κόσμων ήταν τόσο μεγάλη, που είχε ως συνέπεια, οι Δυτικοί να παρακολουθήσουν με πλήρη σχεδόν αδιαφορία την πτώση της ανατολικής αυτοκρατορίας[37].

Στην πραγματικότητα, ακόμα και το όνομα της "Βυζαντινής Αυτοκρατορίας", μαρτυρεί μια μακραίωνη έχθρα και υποτίμηση. Ποιος θα μπορούσε άλλωστε να φανταστεί ότι η δυτική ιστοριογραφία, θα επινοούσε το πρωτοφανές όνομα "Βυζάντιο", συσχετίζοντας τη Νέα Ρώμη, Κωνσταντινούπολη, απλώς με μια αρχαία ελληνική αποικία, προκειμένου να αποσυνδέσει το ανατολικό τμήμα από την αυτοκρατορική παράδοση[38] και να περιγράψει με τον τρόπο αυτό, την άλλοτε κραταιά Αυτοκρατορία, που αυτοπροσδιοριζόταν ως μοναδικός κληρονόμος της αυτοκρατορικής Ρώμης[39]. Παρά τις θετικές, αρχικές προσπάθειες κάποιων δυτικών ιστοριογράφων, η μακρά παράδοση αδιαφορίας, έλλειψης κατανόησης και παρεξηγήσεων ανάμεσα στις δύο πλευρές, οδήγησε σε μια νοοτροπία γκετοποίησης της Βυζαντινής ιστοριογραφίας[40].

Είναι βέβαιο ότι, το πλέον προβεβλημένο γεγονός, ως άξονας διαφοροποίησης των δύο πλευρών είναι το Σχίσμα των δύο εκκλησιών, Ορθόδοξης και Ρωμαιοκαθολικής, όμως, μιλώντας σήμερα για Βυζάντιο και Δυτικό Μεσαίωνα, αναφερόμαστε στην πραγματικότητα, σε δύο διακριτά ιστορικά και πολιτιστικά μεγέθη[41], τα οποία περιγράφουν, αυτονόητα και φυσικά, δύο διαφορετικούς τρόπους σκέψης και ύπαρξης με ρίζες ιστορικές[42]. Η μοιρασμένη στα δύο, αυτοκρατορία, από τον Θεοδόσιο Α' το 395, ορίζει και γεωγραφικά, ως ένα βαθμό, τις δύο μεσαιωνικές δυνάμεις.

Ο όρος Μεσαίωνας, που "επινοήθηκε για να στιγματίσει μια χιλιετία πνευματικής καθυστέρησης και κοινωνικής αδικίας, όπως τη θεωρούσαν κάποτε οι ιστορικοί" της Αναγέννησης[43], ξεκινά, σύμφωνα με πολλούς ιστορικούς, από το έτος 476 μ.Χ., έτος κατάρρευσης της ρωμαϊκής κυριαρχίας στο δυτικό τμήμα της Αυτοκρατορίας λόγω της επικράτησης των γερμανικών φύλων[44] και φτάνει μέχρι την ιταλική Αναγέννηση, τον 15ο αιώνα[45].

Σ' αυτή την υπερχιλιόχρονη πορεία, μια σειρά από γεγονότα έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο στη διαμόρφωση ενός (δυτικού) μεσαιωνικού πολιτισμού που αναπτύχθηκε ανταγωνιστικά προς το Βυζάντιο:

Γλωσσική αποξένωση

Στον τομέα της γλώσσας, αν και από τον 2ο π.Χ. αιώνα, η χρήση της ελληνικής είναι διαδεδομένη ακόμα και στη Ρώμη[46], που είναι διαποτισμένη από τον ελληνιστικό πολιτισμό[47] με αποτέλεσμα ο μορφωμένος Ρωμαίος να είναι δίγλωσσος[48], εν τούτοις, στα τέλη του 2ου αιώνα η Δύση είχε εκρωμαϊστεί σε σημαντικό βαθμό και η γλώσσα της περιοχής του Λατίου έγινε σταδιακά η γλώσσα της Δύσης[49]. Η Λατινική υιοθετήθηκε ακόμη και από τις κατώτερες τάξεις, ενώ τα στρατεύματα που στάθμευαν σε μεγάλο αριθμό στην κεντρική Ευρώπη υπήρξαν δυναμικοί παράγοντες εκλατινισμού, δεδομένου ότι αυτή ήταν η επίσημη γλώσσα του στρατού, αλλά και η κοινή γλώσσα συνεννόησης των ετερόγλωσσων στρατιωτών[50].

Στην Ανατολή, την ίδια εποχή, η ελληνική είχε το καθεστώς επίσημης γλώσσας και η Ρώμη αποδέχθηκε ότι ήταν μάταιο να προσπαθήσει να επιβάλει εκεί τη λατινική. Έτσι, οι κάτοικοι αυτών των περιοχών δεν βρέθηκαν ποτέ στην ανάγκη να μάθουν τη λατινική γλώσσα, ενώ, σπάνια επιδίωκαν να κατακτήσουν κάποια παιδεία διαφορετική από την ελληνική, γιατί θεωρούσαν τη δική τους παιδεία πολύ ανώτερη από τη λατινική[51].

Η απόσταση ανάμεσα στους δύο κόσμους αρχίζει να μεγαλώνει με την κρίση του ρωμαϊκού κόσμου κατά τον 3ο αιώνα. Πολύ πριν από την πτώση της Ρώμης, τόσο το εμπόριο όσο και οι πόλεις βρίσκονταν σε μια πορεία παρακμής. Οι βαρβαρικές επιδρομές σαρώνουν την αντίσταση των ακραίων φρουρών, καταπατούν τα δυτικά αυτοκρατορικά εδάφη και ανατρέπουν στο πέρασμά τους κάθε οργανωμένη και συγκροτημένη ζωή. Στις πόλεις, η αποδιοργάνωση, η ερήμωση και η φτώχεια προκαλούν χάος, ενώ ο πολιτισμός και η κουλτούρα διατηρούν μια αβέβαιη ύπαρξη[52].

Μέσα στην ατμόσφαιρα αυτή, το ναυάγιο της ελληνικής γλώσσας στη Δύση είναι γεγονός[53]: οι δύο πλευρές της αυτοκρατορίας δεν κατανοούν, ούτε διαβάζουν η μία την άλλη, παρά μέσω διερμηνέων και μεταφράσεων[54]. Ήδη από το δεύτερο μισό του 4ου αιώνα ήταν σπάνιο να βρεθεί καθηγητής ικανός να διδάξει σωστά την ελληνική, ενώ από τον 5ο ως τον 9ο αιώνα, η Δύση έχασε κάθε επαφή με την ελληνική σκέψη, μέσα από τα πρωτότυπα κείμενα[55].

Ο Αυγουστίνος και η "μετανάστευση των λαών"

Σ' αυτήν την ταραγμένη περίοδο, της "μετανάστευσης των λαών" όπως ονομάζεται, εμφανίζεται ο ιερός Αυγουστίνος (354-430). Οι κατηγορηματικές επισημάνσεις διαπρεπών στοχαστών απηχούν έναν κοινό τόπο της έρευνας, ότι δηλαδή ο Αυγουστίνος και η φραγκική επικυριαρχία στη Δύση είναι το προσωπικό και το ιστορικό γεγονός που καθιστούν τον 5ο αιώνα αποφασιστική τομή στην πορεία του δυτικού πολιτισμού[56]. Το έργο του Αυγουστίνου παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς στην προσωπική του περίπτωση φαίνεται καθαρά πια η διαφοροποίηση ανάμεσα στην ελληνική Ανατολή και στη λατινική Δύση[57].

Ο ίδιος ο Αυγουστίνος, έζησε σε μια εποχή που λίγοι μόνο δυτικοί θεολόγοι γνώριζαν την ελληνική γλώσσα και τα έργα των σημαντικών Ελλήνων Πατέρων του 4ου και των αρχών του 5ου αιώνα ήταν ελλιπέστατα γνωστά στον λατινικό κόσμο[58]. Ο Αυγουστίνος, που επίσης αγνοούσε τα κείμενα των ελληνόφωνων εκκλησιαστικών συγγραφέων, αφού ούτε μιλούσε, ούτε διάβαζε ελληνικά, είχε καθολική αναγνώριση στη Δύση, για το λαμπρό παράδειγμα της μετάνοιας και μεταστροφής του στον Χριστιανισμό[59] (από τον Μανιχαϊσμό) καθώς και για τον όγκο των κειμένων που έγραψε.

Καθοριστική στιγμή για την πορεία της Δυτικής θρησκευτικής αλλά και φιλοσοφικής σκέψης αποτέλεσε το έργο του ιερού Αυγουστίνου "Περί της Πολιτείας του Θεού" (De civitate Dei), η πρώτη ολοκληρωμένη πρόταση για την κατανόηση της ιστορίας[60]. Είναι η περίοδος που οι γερμανοί Γότθοι, υπό την ηγεσία του βασιλιά τους Αλαρίχου, οδηγήθηκαν σε μια άνευ προηγουμένου περιπλάνηση λεηλασίας σε διάφορες περιοχές της Βαλκανικής και της Ιταλίας με αποκορύφωμα την άλωση και της ίδιας της Ρώμης το 410. Η είδηση του γεγονότος της πτώσης της "αιώνιας πόλης" συγκλόνισε, όπως ήταν φυσικό, ολόκληρη την οικουμένη και ο Αυγουστίνος εξέφρασε την αντικειμενική ιστορική κρίση την οποία έζησε, με την "Πολιτεία του Θεού", έργο το οποίο κατανοείται ως απάντηση στην πτώση αυτή της Ρώμης[61]. Ο Αυγουστίνος βλέπει την ιστορία ως αέναο αγώνα της πολιτείας του διαβόλου, όλων δηλαδή των δυνάμεων που αντιμάχονται τη θεία βούληση, ενάντια στην πολιτεία του θεού[62], ταυτόχρονα όμως, με την πραγματεία του αυτή ο Αυγουστίνος, είναι αυτός που υποστήριξε περισσότερο την ηγεμονία της καθολικής Εκκλησίας[63].

"Η Πολιτεία του θεού"

Ο ρόλος του έργου του Αυγουστίνου αποδείχθηκε ιδιαίτερα σημαντικός εξαιτίας της εισβολής των βόρειων φύλων και της ταυτόχρονης κατάρρευσης της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας που, σύμφωνα με τον Ράνσιμαν, άφησε ένα τεράστιο κενό, το οποίο ανέλαβε να καλύψει αποκλειστικά η Εκκλησία ως εκφραστής και θεματοφύλακας όχι μόνο των ρωμαϊκών παραδόσεων και του ρωμαϊκού δικαίου, σε αντίθεση προς τα έθιμα που έφεραν οι νέοι, "βάρβαροι" εξουσιαστές, αλλά και της μαθήσεως και της παιδείας[64]. Μέσα στο απερίγραπτο χάος οι εκκλησιαστικοί αξιωματούχοι προσκλήθηκαν συχνά ν' αναλάβουν τη διοίκηση πόλεων ή και ολόκληρων περιοχών[65] βασισμένοι πάνω στη γερή θεωρητική θεμελίωση του έργου του Αυγουστίνου[66].

Για αιώνες, έξω από τις τάξεις του κλήρου, δεν υπήρχαν σχεδόν καθόλου εγγράμματοι, ενώ όλοι οι νομικοί και οι γραμματείς των κοσμικών ηγεμόνων ήταν κληρικοί. Όλα έτειναν να δώσουν στη ρωμαϊκή εκκλησία μια νομική υπόσταση. Η παπική πρωτοσυγκελλία ήταν αναγκασμένη να είναι πάντοτε επανδρωμένη με μορφωμένους νομικούς, που οι τάσεις τους άρχισαν να κυριαρχούν στη θεολογία. Οι Ρωμαίοι θεολόγοι προτιμούσαν τους σαφείς ορισμούς και η θεολογία έτεινε σε μια συστηματοποιημένη φιλοσοφία[67].

Μεγάλη ήταν η συμβολή του Αυγουστίνου στην πορεία αυτή, καθώς αγνοώντας τα ελληνικά κείμενα των θεολογικών ζυμώσεων των πρώτων χριστιανικών αιώνων, προσάρμοσε τη χριστιανική του διδασκαλία σε πιο απλουστευτικά σχήματα της νομικής σκέψης[68], ίσως και λόγω της αναγκαιότητας να επιβληθεί η εκκλησιαστική αυθεντία στο νέο πνευματικό περιβάλλον των "βαρβάρων", που στο μεταξύ ασπάζονταν τον χριστιανισμό[69].

Επιπλέον, ίσως και λόγω κάποιων νεοπλατωνικών επιρροών για τα χαρακτηριστικά των οποίων οι μελετητές εκφράζουν διαφορετικές απόψεις[70], ο Αυγουστίνος κάνει μια στροφή προς τον ψυχολογισμό, τον υποκειμενισμό[71] και την ενδοσκόπηση[72], αποτέλεσμα, ίσως, της ιστορικής απογοήτευσης του ανθρώπου του 5ου αιώνα στη Δύση, που βιώνει την παρακμή του πολιτισμού και ζητά καταφύγιο στην εσωστρέφεια[73].

Αυτή η διαφορετική κατεύθυνση της θεολογίας σε σχέση με την Ανατολή, είχε ως θετικό αποτέλεσμα, την έμφαση που δόθηκε στην εσωτερικότητα του ανθρώπου[74], ενώ έστρεψε την προσοχή της επιστήμης στον ψυχολογικό παράγοντα του θρησκευτικού φαινομένου[75]. Εν τούτοις, η θεολογία αυτή, χωρίς αναφορές στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα, περιορίζει την πίστη σε μια εσωτερική υπόθεση, που για την Ανατολή αρχίζει μεν με την ψυχή, αλλά δεν τελειώνει εκεί και ακτινώνεται στο φυσικό και ιστορικό περίγυρο του ανθρώπου[76].

Σημαντική, επίσης, διαφοροποίηση, απετέλεσε η έμφαση που έδωσε ο Αυγουστίνος στην ουσία του τριαδικού Θεού, σε σχέση με το πρόσωπο ή την υπόσταση[77]. Η δυτική Ουσιοκρατία σε σχέση με την ανατολική Προσωποκρατία, προκρίνει την ενότητα του τριαδικού Θεού αντί να δώσει έμφαση στις υποστάσεις[78] και στην ετερότητά τους όπως γινόταν στην ανατολή[79]. Αυτή η διαφοροποίηση, πράγματι, προετοίμασε τη θεωρητική κατοχύρωση της διδασκαλίας του Filioque[80]. Τελικά, η θεολογία του Αυγουστίνου θα οδηγούσε αργότερα σε εντάσεις και παρεξηγήσεις ανάμεσα σε ανατολή και δύση.

Είναι πάντως βέβαιο ότι, ο Αυγουστίνος επέδρασε και επί της μετέπειτα σχολαστικής θεολογίας, καθώς και επί των συγχρόνων ρευμάτων της μεταφυσικής ηθικής, της κοινωνιολογίας, της φιλοσοφίας και της ψυχολογίας της θρησκείας[81].

Ανταγωνισμός

Ύστερα από εξήντα περίπου χρόνια, μετά τον θάνατο του Αυγουστίνου, το 492 φαίνεται πως για πρώτη φορά ο Πάπας Γελάσιος Α΄ αποφαίνεται επίσημα για την προτεραιότητα και την ανωτερότητα της εκκλησιαστικής εξουσίας απέναντι στην πολιτική[82]. Το όραμα για την ίδρυση ενός κραταιού κράτους, όπου η αυτοκρατορική εξουσία θα είναι υποτελής αναζητά κάποια δύναμη, που κατ' αρχήν θα έθετε τα θεμέλια και την υπόσταση του κράτους αυτού. Στην προκειμένη περίπτωση βρέθηκαν οι Φράγκοι, που κι αυτοί με τη σειρά τους είχαν παρόμοια οράματα[83].

Πρωτοβυζαντινή περίοδος - Η εποχή της διαμόρφωσης της Οικουμενικής αυτοκρατορίας (330-610)

Η δυναστεία του Μεγάλου Κωνσταντίνου (324-379)

Δείτε και το άρθρο Κωνσταντίνος Α΄ ο Μέγας

Ο 4ος αιώνας αποτελεί μόνο μια εισαγωγή στη βυζαντινή ιστορία. Η Κωνσταντινούπολη-Νέα Ρώμη δεν είναι ακόμη η μεγάλη διοικητική πρωτεύουσα, παρ' ότι ο Μέγας Κωνσταντίνος (306-337) φρόντισε να προσθέσει και άλλα κτήρια. Ο ίδιος πολύ σπάνια έμενε εκεί, αφού ήταν απασχολημένος με συνεχείς πολέμους και στα τελευταία χρόνια με την αναδιοργάνωση του κράτους. Ούτε ο θρίαμβος του χριστιανισμού είχε ολοκληρωθεί, αφού η ειδωλολατρεία ήταν πάντοτε δυνατή. Εκτός αυτού, οι αιρέσεις ταλαιπωρούσαν την ενότητα της Εκκλησίας και αρειανός επίσκοπος ήταν αυτός που βάπτισε λίγο πριν τον θάνατό του τον αυτοκράτορα.

Ο Κωνσταντίνος πέθανε το 337 και την εξουσία μοιράστηκαν οι τρεις γιοι του, Κωνσταντίνος Β', Κωνστάντιος Β' και Κώνστας Α'. Οι τρεις αδελφοί έριζαν μεταξύ τους, ως το 350 όμως, ο Κωνσταντίνος Β' και ο Κώνστας Α' πέθαναν και ο Κωνστάντιος Β' (337-361) έμεινε μόνος αυτοκράτορας. Αφού νίκησε τον σφετεριστή Μαγνέντιο το 351, βασίλεψε ως το 361. Στα χρόνια που ακολούθησαν τον θάνατο του Μεγάλου Κωνσταντίνου, η εξωτερική κατάσταση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας χειροτέρεψε, καθώς οι Πέρσες εξακολουθούσαν να απειλούν και οι επιθέσεις των γερμανικών φυλών έγιναν εντονότερες, κυρίως γιατί τους πίεζαν οι Ούννοι, που ξεκίνησαν από τις μακρινές στέπες της Μογγολίας και εμφανίστηκαν στις πεδιάδες της Ευρώπης. Το 360 ο ξάδελφος του Μεγάλου Κωνσταντίνου, Ιουλιανός (361-363), απόκρουσε μια γερμανική εισβολή και ο στρατός του, δυσαρεστημένος από τον Κωνστάντιο Β', τον ανακήρυξε αυτοκράτορα. Πριν ξεσπάσει εμφύλιος πόλεμος, ο Κωνστάντιος Β' πέθανε το 361 και ο Ιουλιανός τον διαδέχτηκε ειρηνικά.

Ο Ιουλιανός έμεινε στην ιστορία, ως Παραβάτης ή Αποστάτης, χάρις στην προσπάθειά του να επαναφέρει την ειδωλολατρεία, με τη μορφή ενός διανοούμενου πολυθεϊσμού. Η απόπειρά του αυτή, όμως, δεν είχε επιτυχία, όπως ούτε επιτυχία είχαν οι στρατιωτικές του επιχειρήσεις. Σε μια απόπειρα εισβολής στην Περσία, προχώρησε περισσότερο απ' ότι θα έπρεπε και σκοτώθηκε στην υποχώρηση το καλοκαίρι του 363.

Εδώ τελειώνει και η δυναστεία του Μεγάλου Κωνσταντίνου, καθώς διάδοχος του Ιουλιανού, ήταν ο Ιοβιανός (363-364), ένας δημοφιλής χριστιανός στρατιώτης που ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας από τον στρατό. Ο Ιοβιανός συνομολόγησε μια δυσμενή συνθήκη με τους Πέρσες, διάρκειας τριάντα ετών, παραχωρώντας τέσσερεις σατραπείες και την κυριαρχία της Αρμενίας. Ο Ιοβιανός δεν πρόλαβε να επισκεφθεί την Κωνσταντινούπολη, καθώς πέθανε την άνοιξη του 364.

Μετά τον θάνατό του, πάλι ο στρατός ανακήρυξε αυτοκράτορα τον Βαλεντιανό ή Ουαλεντιανό Α', που κυβέρνησε το δυτικό τμήμα της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, αφήνοντας το ανατολικό στον αδελφό του Ουάλη ή Βάλη (364-378). Ο Ουάλης ήταν αρειανός και γι' αυτόν τον λόγο η δημοτικότητά του ήταν χαμηλή μεταξύ των υπηκόων του, παρ' ότι ο ίδιος ήταν άνθρωπος ήπιος και ικανός. Η μεγάλη κρίση, ήρθε το 376, όταν οι Βησιγότθοι, πιεζόμενοι από τους Ούννους, πήραν την άδεια να εγκατασταθούν στα εδάφη της αυτοκρατορίας και πέρασαν τον Δούναβη. Γρήγορα, όμως, ήρθαν σε ρήξη με τους αυτοκρατορικούς υπαλλήλους και βάδισαν εναντίον της Κωνσταντινούπολης. Ο Ουάλης βγήκε να τους αντιμετωπίσει, χωρίς να περιμένει τη βοήθεια που έστελνε ο γιος και διάδοχος του Βαλεντιανού, Γρατιανός, αλλά νικήθηκε και σκοτώθηκε το 378 στην Αδριανούπολη. Η ήττα του Ουάλη, παρ' ότι συνέβη στο Ανατολικό τμήμα της Αυτοκρατορίας, έμελε να βλάψει περισσότερο το Δυτικό τμήμα. Ο Γρατιανός κυβέρνησε ως μονοκράτορας έως το 379.

Η δυναστεία του Μεγάλου Θεοδοσίου (379-457)

Ο Γρατιανός διάλεξε για διάδοχο του θείου του Ουάλη, τον έπαρχο της Ισπανίας Θεοδόσιος Α' (379-395) που ονομάστηκε αργότερα Μέγας. Ο νέος αυτοκράτορας, περισσότερο με τη διπλωματία και λιγότερο με πολεμικές επιχειρήσεις, κατάφερε να συμφωνήσει ειρήνη με τους Γότθους. Ο ίδιος ήταν αυστηρά ορθόδοξος και επέβαλε περιορισμούς στους ειδωλολάτρες και στους αιρετικούς. Με τη Β' Οικουμενική Σύνοδο που συγκλήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, καθορίστηκαν τα δογματικά όρια του Χριστιανισμού με το Σύμβολο της Πίστεως. Το 387 έκανε ειρήνη με τους Πέρσες, αυτήν τη φορά με ικανοποιητικούς όρους, αφού η Αυτοκρατορία κέρδισε τη μισή Αρμενία. Αφού ο αυτοκράτορας της Δύσης, Γρατιανός, ο αδερφός του Βαλεντιανός Β' και ο σφετεριστής Ευγένιος πέθαναν, το 392 ο Θεοδόσιος ανέλαβε τη διακυβέρνηση και του Δυτικού τμήματος και ήταν η τελευταία φορά που ένας μόνο άνθρωπος κυβέρνησε όλη την Αυτοκρατορία, από τη Βρετανία έως τον Ευφράτη και από τον Δούναβη μέχρι την Καρχηδόνα. Μόλις τρία χρόνια αργότερα ο Θεοδόσιος πέθανε, αφού είχε μοιράσει την Αυτοκρατορία στους γιους του, την Ανατολή στον Αρκάδιο και τη Δύση στον Ονώριο.

Οι διάδοχοι του Θεοδοσίου, Αρκάδιος (395-408), Θεοδόσιος Β' (408-450) και Μαρκιανός (450-457) κατόρθωσαν ν' αποκρούσουν τις βαρβαρικές επιδρομές, κυρίως οδηγώντας τους προς άλλες κατευθύνσεις, γεγονός που οφειλόταν και στη σταθερή ειρήνη με τους Πέρσες που είχε συνάψει ο Μέγας Θεοδόσιος. Παρ' όλα αυτά μεγάλο μέρος του αυτοκρατορικού στρατού αποτελούνταν από βάρβαρους μισθοφόρους. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Θεοδοσίου Β' την εξουσία, κατ' ουσίαν, ασκούσε η αδελφή του Πουλχερία και ο σύζυγός της Μαρκιανός. Το 431 συγκλήθηκε η Γ' Οικουμενική Σύνοδος που καταδίκασε τον Νεστοριανισμό. Πολλαπλασιάστηκαν οι περιορισμοί που είχαν επιβληθεί στους ειδωλολάτρες, από τον Μέγα Θεοδόσιο και το 438 ο Θεοδόσιος Β' ισχυρίστηκε ότι δεν υπήρχε πλέον κανένας στην Αυτοκρατορία. Η Κωνσταντινούπολη μεγάλωσε σε πλούτο και έκταση, τόσο που το 413, κτίστηκαν νέα τείχη από την Προποντίδα ως τον Κεράτιο, τα οποία περιέλαβαν και τις νέες συνοικίες, ενώ το 439 κτίστηκαν και θαλάσσια τείχη. Οι διαταγές των επάρχων άρχισαν να εκδίδονται πλέον στα Ελληνικά και όχι στα Λατινικά. Μετά τον θάνατο του Μαρκιανού, ο ισχυρότερος άνδρας της αυτοκρατορίας ήταν ένας Αλανός στρατηγός, ο Άσπαρ. Εξ αιτίας της καταγωγής του και της αρειανικής πίστης του, δεν μπόρεσε ν' ανέβει στον θρόνο και γι' αυτό υπέδειξε ως αυτοκράτορα τον Λέοντα.

Η δυναστεία του Λέοντος (457-518)

Η δυναστεία του Ιουστινιανού (518-610)

Μεσοβυζαντινή περίοδος - Αναδόμηση, παγίωση και ακμή της αυτοκρατορίας (610-1057)

Η δυναστεία των Ηρακλειδών (610-717)

Η δυναστεία των Ισαύρων (717-820)

Η δυναστεία του Αμορίου (820-867)

Μακεδονική δυναστεία (867-1057)

Υστεροβυζαντινή περίοδος - Κρίση, παρακμή και πτώση της Αυτοκρατορίας (1057-1453)

Η δυναστεία των Δουκών(1057-1081)

Η δυναστεία των Κομνηνών (1081-1185)

Η δυναστεία των Αγγέλων (1185-1204)

Η δυναστεία των Λασκάρεων(1204-1258)

Η πτώση της Κωνσταντινούπολης στους Σταυροφόρους, τον Απρίλιο του 1204, υπήρξε το καταλυτικότερο σημείο στην εξέλιξη του Μεσαιωνικού Ελληνισμού[84]. Η Άλωση αυτή σήμανε την οριστική ρήξη των Βυζαντινών με το Οικουμενικό παρελθόν του Imperium Romanum και τη στροφή προς τον Ελληνισμό[85].

Καθ' όλη την ιστορία του, το Βυζάντιο διακρινόταν από έντονα συγκεντρωτικές δομές, με αποτέλεσμα τα πάντα να εξαρτώνται από την Πρωτεύουσα. Κατά τα τελευταία πριν από την Άλωση χρόνια όμως, την εποχή των Αγγέλων, οι δομές αυτές καταρρέουν, με αποτέλεσμα η κυβέρνηση να χάσει τον έλεγχο των φυγόκεντρων δυνάμεων και να εμφανιστούν έντονες αποσχιστικές τάσεις. Αποτέλεσμα αυτού ήταν ότι όταν οι Σταυροφόροι κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη να υπάρχουν ήδη σχηματισμένες μικρές ανεξάρτητες οντότητες, οι οποίες και ανέλαβαν την υποχρέωση να αντιτάξουν την πρώτη οργανωμένη αντίσταση στον κατακτητή.

1204-1216

Δείτε και το άρθρο Λατινική Αυτοκρατορία

Την επαύριο της κατάληψης της Κωνσταντινουπόλεως από τους σταυροφόρους, οι τρεις ηγέτες τους (Ερρίκος Δάνδολος, Βονιφάτιος του Μομφερρά και Βαλδουΐνος της Φλάνδρας) άρχισαν τις διαβουλεύσεις για την εκλογή του νέου «Αυτοκράτορα». Τελικά, σύμφωνα με τις ρυθμίσεις της Partitio Romaniae[86], συγκροτήθηκε εκλεκτορικό σώμα, αποτελούμενο από 6 Βενετούς και 6 επισκόπους. Αυτοί εξέλεξαν θεία χάριτι τον Βαλδουίνο. Έτσι, σε συνάρτηση και με τις ρυθμίσεις της partitio, εξελέγη ως νέος Πατριάρχης ο Βενετός Θωμάς Μοροζίνι[87]. Σε αντίθεση όμως με τις αρχικές ρυθμίσεις ο Βονιφάτιος, αντί να κινηθεί στη Μικρά Ασία, όπως του είχε επιδικαστεί αρχικά στο μερίδιό του, κατευθύνθηκε στη Θεσσαλονίκη. Η κίνησή του αυτή, παρ' ολίγο να προκαλέσει σύγκρουση μεταξύ του Βονιφάτιου και του Βαλδουΐνου, η οποία αποτράπηκε την τελευταία στιγμή ύστερα από παρέμβαση του Ερρίκου Δάνδολου. Τελικά τα ευρωπαϊκά εδάφη δυτικά της Μοσυνούπολης περιήλθαν στον Βονιφάτιο. Τα μικρασιατικά εδάφη ανέλαβαν να τα κατακτήσουν ο Λουδοβίκος του Μπλουά και ο Ερρίκος του Αινώ. Την ίδια περίοδο εκδηλώθηκαν και οι πρώτες απόπειρες απόκρουσης των εισβολέων σε περιφερειακό επίπεδο. Στη νότια Ελλάδα ο ισχυρός τοπάρχης της Αργολίδας Λέων Σγουρός είχε καταφέρει σταδιακά να καταλάβει τη βόρεια Πελοπόννησο, την Αττική-Βοιωτία και τη Θεσσαλία. Αυτόν ανέλαβε να τον υποτάξει ο Βονιφάτιος. Γρήγορα κατάφερε να τον περιορίσει στην οχυρώτατη Ακροκόρινθο, κυριεύοντας το μεγαλύτερο μέρος της νότιας Ελλάδας. Τις κτήσεις του, τις μοίρασε στους κυριότερους συνεργάτες του, στον Όθωνα ντε λα Ρος παραχωρήθηκαν η Αθήνα και η Θήβα, στους Γουλιέλμο Σαμπλίτη και Γοδεφρείδο Βιλλεαρδουίνο παραχωρήθηκε η Πελοπόννησος, η Εύβοια μοιράστηκε σε τρεις Τρητιμορίους και η υπόλοιπη νότια Ελλάδα σε άλλα μικρότερα φέουδα.

Σε αντίθεση με την Ελλάδα, στη Μικρά Ασία η αντίσταση αποδείχτηκε περισσότερο οργανωμένη[88]. Ήδη από τις παραμονές της Αλώσεως ο Αλέξιος και ο Δαυΐδ Κομνηνός, εγγονοί του Ανδρονίκου Α', είχαν καταλάβει την Τραπεζούντα και άρχισαν να καταλαμβάνουν τη βόρεια μικρασιατική ακτή. Στη Φιλαδέλφεια είχε από χρόνια επιβληθεί ως ανεξάρτητος ηγεμόνας ο Θεόδωρος Μαγκαφάς, στην κοιλάδα του Μαιάνδρου κυριαρχούσε ο Μανουήλ Μαυροζώμης και στην περιοχή της Μιλήτου ο Σάββας Ασιδηνός. Αντιμέτωπος μ' αυτήν την κατάσταση ο Θεόδωρος Α' Λάσκαρις, αρχικά επικεντρώθηκε στο να επιβληθεί ως ο ηγέτης της αντίστασης. Γρήγορα κατάφερε να επιβληθεί στη Βιθυνία, με την εισβολή όμως των Λατίνων στη Μικρά Ασία, στα τέλη του 1204, σταδιακά όλοι συσπειρώνονται γύρω του. Αν και οι δυνάμεις του Θεοδώρου ηττώνται στο Ποιμανηνό, η αποχώρηση των Λατίνων λίγο αργότερα στη Θράκη για την αντιμετώπιση των Βουλγάρων του έδωσε τη δυνατότητα να οργανωθεί καλύτερα. Απέκρουσε την επίθεση των Μεγαλοκομνηνών, επιβλήθηκε ως ο μοναδικός ηγέτης του μικρασιατικού Ελληνισμού και το 1208 στέφθηκε αυτοκράτορας από τον νεοεκλεγέντα Οικουμενικό Πατριάρχη Μιχαήλ Αυτωρειανό. Το 1211 βρέθηκε αντιμέτωπος με εισβολή των Σελτζούκων Τούρκων, τους οποίους υποστήριζε ο έκπτωτος αυτοκράτορας Αλέξιος Γ' Άγγελος. Την άνοιξη του 1211 στην Αντιόχεια του Μαιάνδρου, δόθηκε η αποφασιστική μάχη μεταξύ των δυνάμεων των Ελλήνων και των Σελτζούκων. Σ' αυτήν ο Θεόδωρος σκότωσε τον Σουλτάνο του Ικονίου και συνέλαβε αιχμάλωτο τον Αλέξιο.

Βυζαντινός Φοίνικας (1216-1261)

Ο θάνατος του Ερρίκου της Φλάνδρας τον Ιούνιο του 1216 και του Πάπα Ιννοκεντίου Γ' λίγο αργότερα, σήμανε για το λατινικό καθεστώς τη διπλή απώλεια του ικανότερου ηγέτη και του κυριότερου υποστηρικτή του. Πρώτος επωφελήθηκε από τα γεγονότα ο Θεόδωρος Δούκας της Ηπείρου, που λίγο νωρίτερα είχε διαδεχτεί τον αδελφό του. Κατάφερε να συλλάβει τον νέο λατίνο αυτοκράτορα Πέτρο του Κουρτεναί, όταν αυτός απερίσκεπτα αποφάσισε να ταξιδέψει από την Ιταλία στην Κωνσταντινούπολη ακολουθώντας τη διαδρομή της Εγνατίας οδού. Με τη δόξα του νικητή του Λατίνου αυτοκράτορα επιτέθηκε στη Θεσσαλία και τη Μακεδονία, καταφέρνοντας να νικήσει Λατίνους, Σέρβους και Βουλγάρους. Σταδιακά κατάφερε να αποκλείσει τη Θεσσαλονίκη, η οποία έπεσε το 1224. Μια απόπειρα των Δυτικών να βοηθήσουν τη Θεσσαλονίκη οδήγησε σε μια αποτυχημένη εκστρατεία στη Θεσσαλία το διάστημα 1224-25. Ενισχυμένος από τις επιτυχίες του, ο Θεόδωρος Δούκας, το 1227 στέφθηκε από τον αρχιεπίσκοπο Αχρίδας, Δημήτριο Χωματιανό, αυτοκράτορας των Ρωμαίων.

Η κατάληψη της Θεσσαλονίκης εξασφάλισε για την Ήπειρο αυτό που η αυτοκρατορία της Νίκαιας είχε ήδη εξασφαλισμένο, μια βάση από όπου θα μπορούσε να οργανωθεί η ανάκτηση της Κωνσταντινουπόλεως. Στη Νίκαια, τα χρόνια μετά τη συνθήκη του Νυμφαίου, αναλώθηκαν στην καλύτερη οργάνωση της διοίκησης και στη σταθεροποίηση της οικονομίας, ώστε η Νίκαια, χωρίς να επιτύχει τους πολεμικούς θριάμβους των ηγεμόνων της Ηπείρου, να είναι σταθερότερη. Το 1222, μετά τον θάνατο του Θεοδώρου, στον θρόνο ανήλθε ο γαμπρός του Ιωάννης Γ' Δούκας Βατάτζης. Εναντίον του εκδηλώθηκε στάση, οργανωμένη από τους αδελφούς του Θεοδώρου και με την υποστήριξη της Λατινικής αυτοκρατορίας. Ο Βατάτζης κατάφερε να τους νικήσει και να αποσπάσει σχεδόν το σύνολο των λατινοκρατούμενων εδαφών στην Μικρά Ασία. Ακολούθως ο στόλος του κατέλαβε τα παρακείμενα στα μικρασιατικά παράλια νησιά (Λέσβο, Χίο, Σάμο, Ικαρία, Ρόδο). Το 1225 πέρασε στη Θράκη και κατέλαβε την Αδριανούπολη, τον επόμενο όμως χρόνο επιτέθηκε εναντίον του ο Θεόδωρος Άγγελος και τον απώθησε από την πόλη.

Η δυναστεία των Παλαιολόγων (1258-1453)

Το παιχνίδι ευφυΐας με τη Δύση (1261-1282)

Πρόκειται για μια από τις μεγαλύτερες διπλωματικές επιτυχίες του Βυζαντίου της ύστερης εποχής. Πρωτεργάτης της ήταν ο τότε αυτοκράτορας Μιχαήλ Η' Παλαιολόγος, ο ιδρυτής της δυναστείας των Παλαιολόγων που κυβέρνησαν το Βυζάντιο ως την πτώση του το 1453. Πρόκειται για μια σειρά διπλωματικών ενεργειών που έκανε ο Μιχαήλ Η' προκειμένου να σώσει το Βυζάντιο από την επιθετική πολιτική του βασιλιά της Νότιας Ιταλίας Καρόλου του Ανδεγαυού. Ο Κάρολος είχε φιλόδοξα σχέδια: να αναστήσει ξανά μιά λατινική αυτοκρατορία στην Κωνσταντινούπολη για λογαριασμό του και προσπαθούσε να πείσει τον Πάπα και τους Βενετούς να συμπράξουν στα σχέδια του. Επίσης είχε δημιουργήσει ένα σύστημα συμμαχιών στον Ελλαδικό χώρο, με τις φραγκικές ηγεμονίες, τους Αγγέλους της Ηπείρου και της Θεσσαλίας ακόμη και τους Σέρβους, εναντίον του Αυτοκράτορα του Βυζαντίου. Ο κίνδυνος να επαναληφθεί ξανά το 1204 ήταν ορατός και ο Μιχαήλ Παλαιολόγος το είχε αντιληφθεί πολύ καλά. Με την μοναδική πολιτική οξύνοια που είχε, προσπάθησε να εμποδίσει αυτά τα φιλόδοξα σχέδια του Ανδεγαυού. Τα μέτρα που έλαβε ήταν περισσότερο διπλωματικά παρά στρατιωτικά, αφού ποτέ δεν κατόρθωσε παρ' όλες τις προσπάθειες που έκανε στον στρατιωτικό τομέα, να φτιάξει έναν αξιόμαχο στρατό ανάλογο με εκείνον της εποχής των Κομνηνών ή παλαιότερων. Δημιούργησε λοιπόν ένα αντίστοιχο σύστημα συμμαχιών με σκοπό να φτιάξει μια ομπρέλα προστασίας εναντίον των εχθρών του Βυζαντίου και προσπάθησε να κερδίσει την εύνοια του εκάστοτε Πάπα ώστε να συγκρατεί τον Κάρολο στις επιθετικές του κινήσεις. Ένας από τους συμμάχους του Μιχαήλ στο παιχνίδι αυτό της ευφυΐας ήταν ο Πέτρος της Αραγωνίας ο οποίος είχε προσωπικούς λόγους να αντιμάχεται τον Κάρολο στον θρόνο της Νότιας Ιταλίας. Ο Μιχαήλ Η' τον υποστήριξε με μεγάλα χρηματικά ποσά, όπως επίσης βοήθησε να υποκινηθεί ένα επαναστατικό κίνημα στη Σικελία, καθώς οι κάτοικοί της ήταν δυσαρεστημένοι από τη συμπεριφορά του Καρόλου απέναντί τους. Έτσι την πιο επικίνδυνη στιγμή, όταν ο Κάρολος ετοίμαζε μια μεγάλη επίθεση εναντίον του Βυζαντίου, ξέσπασε επανάσταση στη Σικελία η οποία απλώθηκε ταχύτατα εναντίον των Γάλλων του Καρόλου. Ο μεγάλος στόλος του Καρόλου καταστράφηκε στη Μεσσήνη, έχασε τον έλεγχο της Σικελίας και ο Πέτρος της Αραγωνίας του επιτέθηκε από τα νώτα. Έτσι τερματίστηκαν οριστικά τα σχέδια του Καρόλου για την επίθεση και κατάληψη του Βυζαντίου σε αυτήν την επανάσταση που ονομάστηκε "Σικελικός Εσπερινός".

Το Βυζάντιο ως μικρή δύναμη (1282-1321)

Η Εποχή των Εμφυλίων (1321-1354)

Άνοδος των Οθωμανών Τούρκων (1354-1402)

Τελευταία Αναλαμπή και Πτώση (1402-1453)

Βυζαντινός πολιτισμός

Πολιτική θεωρία

Η αυτοκρατορική ιδέα

Η έννοια της αυτοκρατορικής ιδέας προέρχεται από την οικουμενικότητα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας η οποία έχοντας την πλήρη κυριαρχία σε όλη σχεδόν την Ευρώπη και κάνοντας τη Μεσόγειο Ρωμαϊκή λίμνη, είχε την παντοδυναμία στον τότε γνωστό κόσμο. Έτσι ο αυτοκράτορας της θεωρούνταν μοναδικός και αυτοκράτορας όλου του κόσμου. Αυτό συνεχίστηκε και στην περίοδο του Βυζαντίου, ακόμη και όταν αυτό είχε χάσει πλέον την έκταση και τη δύναμη που κατείχε στα χρόνια της ακμής του. Στο Ρωμαϊκό κράτος της Χριστιανικής ανατολής ο αυτοκράτοράς του ήταν ο εκλεκτός του Θεού και ηγέτης όλων των υπολοίπων κρατών. Ο στόχος τόσο του ιδίου όσο και ο ύψιστος στόχος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ήταν η οικουμενικότητα. Το Βυζάντιο προσπάθησε να διατηρήσει και να ανακαταλάβει τις χαμένες περιοχές τού τόσο πρόωρα καταλυμένου Δυτικού Ρωμαϊκού κράτους.

Ο αυτοκράτορας

Καθεστωτικοί παράγοντες

Κράτος και Εκκλησία

Κρατική οργάνωση

Διοίκηση

Άμυνα

Δείτε και το άρθρο Βυζαντινός στρατός

Διπλωματία

Οικονομική διοίκηση

Εκκλησιαστική οργάνωση

Δικαιοσύνη

Κοινωνική δομή

Γενικά χαρακτηριστικά

Ύπαιθρος και αγροτικός πληθυσμός

Μοναχισμός

Για τον μοναχισμό ως κίνημα βλ. και λήμμα Μοναχισμός

Οικονομική ζωή

Αγροτική οικονομία

Αστική οικονομία

Διεθνές εμπόριο

Παιδεία

Γλώσσα

Εισαγωγή

Οι Βυζαντινοί έδιναν μεγάλη σημασία στην εκπαίδευση, παρ' όλο που στην αυτοκρατορία υπήρχαν πολλοί αναλφάβητοι. Ο βασικός στόχος του σχολείου ήταν να κάνει τους μαθητές καλούς χριστιανούς. Γενικά στο Βυζάντιο η παιδεία δεν ήταν υποχρεωτική ή κρατική. Το βυζαντινό εκπαιδευτικό σύστημα, συνεχίζοντας την ελληνιστική παράδοση είχε δύο κύκλους σπουδών, του γραμματιστή και του γραμματικού. Στον πρώτο κύκλο φοιτούσαν από την ηλικία των έξι χρονών και στην δεύτερη από την ηλικία των δώδεκα.

Η παιδεία κατά τον 5ο αιώνα

Από τον 5ο αιώνα, πέρα από τα βασικά σχολεία λειτουργούσαν και μερικές ανώτερες σχολές όπως το Πανδιδακτήριο το οποίο ιδρύθηκε στην Κωνσταντινούπολη από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Β’. Τα κορίτσια και ένας μεγάλος αριθμός αγοριών των οποίων οι γονείς δεν είχαν αρκετά λεφτά για να πληρώσουν τα δίδακτρα, δεν πήγαιναν στο σχολείο.

Η παιδεία κατά τον 7ο αιώνα

Ο αυτοκράτορας Ηράκλειος και ο πατριάρχης Σέργιος ίδρυσαν τις πρώτες εκκλησιαστικές σχολές στην Πόλη. Σκοπός τους ήταν να εκπαιδεύσουν τους μαθητές τους, ώστε να γίνουν μέλη της εκκλησίας ακολουθώντας τις θρησκευτικές τους υποχρεώσεις, διδάσκοντας από μικρή ηλικία στα παιδιά τα Ιερά Γράμματα κι έχοντας ως βάση τη θρησκευτική διαπαιδαγώγηση. Η Πολιτεία απ’ την άλλη μεριά, ενδιαφέρθηκε περισσότερο για τη «δευτεροβάθμια» εκπαίδευση απ’ όπου θα έβγαιναν καταρτισμένα στελέχη για να υπηρετήσουν τις ανάγκες της διοίκησης του κράτους. Ωστόσο, η εκκλησία ασκούσε με πολλούς τρόπους, όχι μόνο κατά τη διάρκεια των πρώτων αιώνων, αλλά και πολύ αργότερα, τον σημαντικό της ρόλο σ’ όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης.

Η παιδεία κατά τον 8ο αιώνα

Κατά την περίοδο των δύο φάσεων της εικονομαχίας (726-787) και (815-843) τα θρησκευτικά σχολεία σταμάτησαν να λειτουργούν αλλά μετά την Ζ’ Οικουμενική σύνοδο άνοιξαν πάλι, διδάσκοντας στους νεαρούς χρηστιανούς τις αρχές του χριστιανισμού.

Η παιδεία κατά τον 9ο-11ο αιώνα

Κατα τον 9ο αιώνα και ειδικότερα όταν ήταν αυτοκράτορας ο Μιχαήλ Γ’ και καίσαρ ο ικανότατος θείος του Βάρδας, έγιναν μερικά σημαντικά άλματα στην εκπαίδευση. Αρχικά ένα μεγάλο επίτευγμα ήταν η ίδρυση της ανώτερης σχολής της Μαγναύρας, την οποία ανέλαβε ο Λέων Φιλόσοφος ή Μαθηματικός, διάσημος επιστήμονας της εποχής. Επίσης την ίδια εποχή λειτουργούσε η Πατριαρχική Σχολή στην Κωννσταντινούπολη.

Η παιδεία κατά την περίοδο της δυναστείας των Παλαιολόγων

Κατά την περίοδο της δυναστείας των Παλαιολόγων ιστορικοί, συγγραφείς και δάσκαλοι μελέτησαν τα αρχαία ελληνικά κείμενα και ασχολήθηκαν με την διάδοση των γραμμάτων σε όλη την Οικουμένη.

Φιλολογία

Τέχνη

Δείτε το κυρίως άρθρο Βυζαντινή τέχνη

Δείτε το άρθρο Βυζαντινή μουσική

[Επεξεργασία] Παραπομπές

1. ↑ Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ, Η Πολιτική Ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας 4, μτφρ. Τούλας Δρακοπούλου (Αθήνα: Ψυχογιός, 1992), σελ. 14. Επίσης αναφέρεται ως "Χριστιανικό κράτος της ρωμαϊκής Ανατολής" στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. Ζ' (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., 1978), σελ. 6
   
2. ↑ Ιστορία του Ελληνικού έθνους ό.π., σελ. 6
   
3. ↑ Στο ίδιο, σελ. 5
   
4. ↑ Norman H. Baynes και Η.St.L.B. Moss, Βυζάντιο, Εισαγωγή στο Βυζαντινό Πολιτισμό 8, μτφρ. Δημητρίου Ν. Σακκά (Αθήνα: Παπαδήμας, 2004), σελ. 102
   
5. ↑ Georg Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους 7, τόμ. Α', μτφρ. Ιωάννης Παναγόπουλος (Αθήνα: Ιστορικές Εκδόσεις Στέφανος Δ. Βασιλόπουλος, 2002), σελ. 84
   
6. ↑ Γλύκατζη-Αρβελέρ ό.π., σ.σ. 39,41,73
   
7. ↑ Μάριος Μπέγζος, Ευρωπαϊκή Φιλοσοφία της Θρησκείας (Αθήνα: Γρηγόρης, 2004), σελ. 187
   
8. ↑ Encyclopedie de la Pleiade, τόμ. Δ' (Αθήνα: ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ (ΜΙΕΤ) 1980), στο λήμμ. "Ιστορία και μέθοδοι της", σελ. 56
   
9. ↑ Heinz-Günther Nesselrath, Εισαγωγή στην Αρχαιογνωσία, τόμ. Α', μτφρ. Ιωάννη Αναστασίου (Αθήνα: Παπαδήμας, 1997), σελ. 450
   
10. ↑ UNESCO: Ιστορία της Ανθρωπότητας, τόμ. 12 (Αθήνα: Χ. Τεγόπουλου-Ν. Νίκας & ΣΙΑ Ο.Ε., 1970), σελ. 4137
    
11. ↑ Ostrogorsky ό.π., σελ. 52. / Βλ. και Α.Α.Vasiliev, Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας 324-1453, μτφρ. Δημοσθ. Σαβράμη (Αθήνα: Μπεργαδής, 1954), σελ. 22: "...παρά την ζωηρή του περιγραφή...δεν είναι ασφαλώς το ύφος του εκείνο που χρειάζεται για να διεγείρη τον σεβασμό για τα πρόσωπα ή την περίοδο, με την οποία ασχολείται ή για να οδηγήση σε μια λεπτομερέστερη μελέτη τους. Ο απαράμιλλος του σαρκασμός και η υποτίμησι, βρίσκονται διαρκώς εν δράσει [...] είναι ανίκανος να θαυμάση με ενθουσιασμό πράγματα ή πρόσωπα. Σχεδόν κάθε ιστορία, όταν την χειρίζουνται με αυτόν τον τρόπο, αφίνει την αξιοκαταφρόνητη πλευρά της να κυριαρχή στην σκέψι του αναγνώστου. Ίσως καμιά ιστορία δεν θα έμενε αστιγμάτιστη με έναν τέτοιο χειρισμό. [...] "Αυτός ο τρόπος διαχειρίσεως του θέματος", παρατηρεί ο J. Β. Bury "ανταποκρίνεται προς την περιφρονητική θέσι που παίρνει ο συγγραφεύς" [...] Η ερμηνεία που δίνει ο Γίββων στην εσωτερική ιστορία της Αυτοκρατορίας, μετά τον Ηράκλειο, δεν είναι μόνον επιπόλαιη αλλά συγχρόνως δίνει λανθασμένη εντύπωσι των γεγονότων."
    
12. ↑ Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου, "Βάσεις του Βυζαντινού Πολιτεύματος", ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΕΠΕΤΗΡΙΔΕΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ (ΕΕΦΣΠΑ) περ. Β' τόμ. ΚΒ' (1971-72) σελ. 201
    
13. ↑ Vasiliev ό.π., σελ. 442
    
14. ↑ J. Β. Bury, A History of the Later Roman Empire, τόμ. 1 {London: Macmillan, 1889), σελ. V
    
15. ↑ Στήβεν Ράνσιμαν, Βυζαντινός Πολιτισμός, μτφρ. Δέσποινας Δετζώρτζη, (Αθήνα: Γαλαξίας-Ερμείας, 1969), σελ. 202 κ.εξ.
    
16. ↑ Baynes και Moss ό.π., σελ. 42
    
17. ↑ Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα, τόμ. 46 (Αθήνα: Δίας, 2004) στο λήμμ. "Βυζάντιο": "...η στενή έννοια της εθνικής προέλευσης δεν απέκτησε στο Βυζάντιο καθοριστική σπουδαιότητα...Η υπερεθνική αυτή συνείδηση της αποστολής της αυτοκρατορίας, η καθαρά οικουμενική χριστιανική συνείδηση, δεν μπορούσε να αποδυναμωθεί ή απορροφηθεί...από την εθνική συνείδηση μιας μόνο εθνότητας. Ο Ρωμαίος ή Βυζαντινός...αγωνιζόταν να πραγματοποιήσει το όραμα της συνένωσης ολόκληρης της οικουμένης στην ίδια αυτοκρατορία..."
    
18. ↑ Ιστορία του Ελληνικού Έθνους ό.π., σελ. 10
    
19. ↑ Στο ίδιο, σελ. 13
    
20. ↑ Steven Runciman, Η Τελευταία Βυζαντινή Αναγέννηση, μτφρ. Λάμπρος Καμπερίδης, (Αθήνα: Δόμος, 1991), σελ. 37
    
21. ↑ Ostrogorsky ό.π., σελ. 217
    
22. ↑ Γλύκατζη-Αρβελέρ ό.π., σελ. 16
    
23. ↑ Baynes και Moss ό.π., σελ. 55
    
24. ↑ Γλύκατζη-Αρβελέρ ό.π., σ.σ. 40-41
    
25. ↑ Αθηνά Κόλια-Δερμιτζάκη, Συνάντηση Ανατολής και Δύσης στα Εδάφη της Αυτοκρατορίας - Οι Απόψεις των Βυζαντινών για τους Σταυροφόρους, Α' ανατύπωση, (Αθήνα: Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν, 2000), σελ. 29
    
26. ↑ Στο ίδιο, σελ. 30
    
27. ↑ Αλέξης Σαββίδης, Μελέτες Βυζαντινής Ιστορίας 11ου - 13ου αιώνα 2, (Αθήνα: Καρδαμίτσας, 1995), σελ. 81
    
28. ↑ Πάρις Γουναρίδης, "Γένος Ρωμαίων, Βυζαντινές και Νεοελληνικές Ερμηνείες" στο Βυζαντινή πραγματικότητα και νεοελληνικές ερμηνείες (Αθήνα: Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν, 1996), σελ. 21
    
29. ↑ Στο ίδιο, σ.σ. 18-19
    
30. ↑ Σχετικά με τη σπουδαιότητα του "1204" στη διαμόρφωση των ιδεών του νεώτερου ελληνισμού βλ.:
    
    • Baynes και Moss ό.π., σελ. 82
      
    • Ιστορία του Ελληνικού Έθνους ό.π., σελ. 29
      
    • Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. Θ', (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., 1980), σ.σ. 5,244
      
    • Γλύκατζη-Αρβελέρ ό.π., σελ. 127
      
    • Ιωάννης Καραγιαννόπουλος, Το Βυζαντινό Κράτος, Τόμος Β', (Αθήνα:Ερμής, 1988), σελ. 148
      
    • Runciman, "Η Τελευταία Βυζαντινή Αναγέννηση" ό.π., σ.σ. 33-34
      
    • Απόστολου Ε. Βακαλόπουλου, Νέα Ελληνική Ιστορία (1204-1985) 8 (Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 1993), σελ. 12
      
    • Γιώργος Καραμπελιάς, 1204 η Διαμόρφωση του Nεώτερου Eλληνισμού (Αθήνα: Eναλλακτικές Eκδόσεις, 2006)
      
31. ↑ Βακαλόπουλος ό.π., σελ. 13
    
32. ↑ Νικήτα Χωνιάτη, Χρονική Διήγησις, 5,580
    
33. ↑ Γουναρίδης ό.π., σελ. 14
    
34. ↑ Παναγιώτης Χρήστου, Οι περιπέτειες των εθνικών ονομάτων των Ελλήνων 2 (Θεσσαλονίκη: Κυρομάνος, 1993), σελ. 129
    
35. ↑ Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. Ζ', σελ. 10
    
36. ↑ "Είναι αληθές ότι κατά τους τρεις τελευταίους αιώνες το Βυζάντιο ησθάνθη εαυτόν περισσότερον ελληνικόν από οποτεδήποτε άλλοτε, αφού μάλιστα περιωρίσθη γεωγραφικώς εις τον Βαλκανικόν χώρον και τας νήσους" (Ν. Τωμαδάκης, Οι Λόγιοι του Δεσποτάτου της Ηπείρου και του βασιλείου της Νικαίας (Θεσσαλονίκη: Πουρναράς, 1993, σελ. 8)
    
37. ↑ Ιωάννης Καραγιαννόπουλος, Το Βυζαντινό Κράτος, Τόμος Α', (Αθήνα:Ερμής, 1988), σελ. 225
    
38. ↑ Χρήστος Γιανναράς, Ορθοδοξία και Δύση στη νεώτερη Ελλάδα, (Αθήνα: Δόμος, 2003), σ.σ. 15-16
    
39. ↑ Γλύκατζη-Αρβελέρ ό.π., σελ. 22
    
40. ↑ Ζακ Λε Γκοφ στο Βυζάντιο και Ευρώπη 2 (Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 1999), σελ. 93
    
41. ↑ Μπέγζος ό.π., σελ. 65
    
42. ↑ Νίκος Α. Ματσούκας, Ιστορία της Φιλοσοφίας 7 (Θεσσαλονίκη: Πουρναράς, 2001), σελ. 292
    
43. ↑ Nicholas David, Η Εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου (312-1500), (Αθήνα: ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ (ΜΙΕΤ), 1999), σελ. 15
    
44. ↑ Αθηνά Κόλια-Δερμιτζάκη, "Συνάντηση Ανατολής και Δύσης στα εδάφη της Αυτοκρατορίας. Οι απόψεις των Βυζαντινών για τους σταυροφόρους", στο Υλικό, Φυσικό και Πνευματικό Περιβάλλον στον Βυζαντινό και Μεταβυζαντινό κόσμο, τόμ. 5 (Αθήνα: Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν, 1996), σελ. 9
    
45. ↑ David, ό.π.
    
46. ↑ Γιανναράς ό.π., σελ. 14
    
47. ↑ Carcopino Jerome, Η Καθημερινή Ζωή στη Ρώμη στο Απόγειο της Αυτοκρατορίας, μτφρ. Κ. Παναγιώτου (Αθήνα: Παπαδήμας, 1981, σελ. 169
    
48. ↑ Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα, τόμ. 52, (Αθήνα: Δίας, 2004), στο λήμμ. "Ρώμη και Ρωμαϊκός πολιτισμός > Η μέση περίοδος της Δημοκρατίας > Οικονομία"
    
49. ↑ Μεθόδιος Γ. Φούγιας , Το Ελληνικό Υπόβαθρο του Χριστιανισμού (Αθήνα: Αποστολική Διακονία, Αθήνα 1992), σελ. 132
    
50. ↑ Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα:ό.π., στο λήμμ. "Ρώμη και Ρωμαϊκός πολιτισμός > Ιστορία > Οι εξελίξεις στις επαρχίες"
    
51. ↑ Graf Fritz, Εισαγωγή στην Αρχαιογνωσία 2, τόμ. Β' (Αθήνα: Παπαδήμας, 2001), σελ. 25
    
52. ↑ Marjorie Rowling, Η Καθημερινή Ζωή στο Μεσαίωνα 2, (Αθήνα: Παπαδήμας, 1988), σελ. 58
    
53. ↑ Paul Lemerle, Ο πρώτος βυζαντινός ουμανισμός, εκπαίδευση και παιδεία στο Βυζάντιο από τις αρχές ως τον 10ο αιώνα 3, (Αθήνα: ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ (ΜΙΕΤ), 2001), σελ. 291
    
54. ↑ Ζακ Λε Γκοφ ό.π., σ.σ. 95-6
    
55. ↑ Lemerle ό.π.
    
56. ↑ Μπέγζος ό.π., σελ. 82 (παρατίθενται τα σχετικά σχόλια των Χάρνακ (Adolf von Harnack) και Σενύ (Marie-Dominique Chenu)
    
57. ↑ Μπέγζος ό.π., σελ. 86
    
58. ↑ Ιστορία του Ελληνικού Έθνους ό.π., τόμ. Ζ', σελ. 193
    
59. ↑ Γιανναράς όπ., σελ. 31
    
60. ↑ Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα ό.π΄, τόμ. 30, στο λήμμ. "Ιστορίας, φιλοσοφία"
    
61. ↑ Μπέγζος ό.π., σ.σ. 83-84
    
62. ↑ Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα ό.π.
    
63. ↑ Χέλμουτ ντε Γκλάζεναπ, Παγκόσμιος Ιστορία των θρησκειών, μτφρ. Νικηφόρου Βρετάκου, (Αθήνα: Βιβλιοαθηναϊκή, χ.χ.), σελ. 375
    
64. ↑ "When the Roman Empire collapsed in the West, the Roman Church was left as the repository not only of Roman traditions and Roman law, as opposed to the customs introduced by the new barbarian rulers, but also of learning and education."(Steven Runciman, The Great Church in Captivity (London: Cambridge University Press, 1968), σελ. 6)
    
65. ↑ "In the chaos of the invasions, with the former lay governors fleeing or dispossessed, ecclesiastical officers were often called upon to take over the administration of cities and whole districts."(Στο ίδιο)
    
66. ↑ Νίκος Α. Ματσούκας, Οικουμενική Κίνηση (Θεσσαλονίκη: Πουρναράς, 1986), σελ. 31
    
67. ↑ "[...] there were for many centuries few literate men outside of ecclesiastical ranks. Churchmen provided the lawyers and clerks on whom the lay rulers depended. This all tended to give the Roman Church a legal outlook. The Papal chancery was obliged to fill itself with trained lawyers, whose tastes began to dominate theology, Roman theologians liked clear-cut definitions [...] tended to give way to Scholastic tastes, to the desire to turn theology into a systematized philosophy." (Runciman, The Great Church in Captivity ό.π.)
    
68. ↑ "Το προπατορικό αμάρτημα κατά τη δυτική θεολογία αμέσως θεωρήθηκε ως παρακοή στη θεία δικαιική τάξη [...] ως δεινή προσβολή της θείας δικαιοσύνης, και συνεπώς δίκαια ο Σατανάς έγινε το τιμωρό όργανο όχι μονάχα των ένοχων πρωτοπλάστων, αλλά και όλων των ένοχων απογόνων τους. Η κληρονομική ενοχή για την προσβολή της θείας δικαιοσύνης καθιερώθηκε με άκρα συνέπεια. Ο άνθρωπος χάνει το καθ' ομοίωσιν και ως ένοχος τιμωρείται για την παράβαση που έκανε." (Νίκος Α. Ματσούκας, Δογματική και Συμβολική θεολογία 2, τόμ. Β' (Θεσσαλονίκη: Πουρναράς, 1998), σελ. 204) / "...ο Αυγουστίνος...επιχειρεί ν' αποδείξει ότι το πυρ της κολάσεως είναι ατελεύτητη υλική φωτιά, φέρνοντας παραδείγματα από τη φυσική πραγματικότητα: μικροοργανισμούς και σκουλήκια που ζουν σε υψηλές θερμοκρασίες, τα ηφαίστεια της Σικελίας, τον ασβέστη..." (Ματσούκας Α. Νίκος, Δογματική και Συμβολική θεολογία, τόμ. Δ', (Θεσσαλονίκη: Πουρναράς, 1999), σελ. 158)
    
69. ↑ Γιανναράς ό.π., σ.σ. 30-32
    
70. ↑ Graf Fritz ό.π., σελ. 648
    
71. ↑ Μπέγζος ό.π., σελ. 90
    
72. ↑ Graf Fritz ό.π., σελ. 649
    
73. ↑ Μπέγζος ό.π., σελ. 91
    
74. ↑ Στο ίδιο, σελ. 92
    
75. ↑ Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα ό.π., τόμ. 61, στο λήμμ. "Ψυχολογία > Ιστορία της Ψυχολογίας"
    
76. ↑ Μπέγζος ό.π., σελ. 90
    
77. ↑ βλ. Στυλιανός Γ. Παπαδόπουλος, Πατρολογία 2, τόμ. Β', (Αθήνα: 1999), σελ. 227
    
78. ↑ βλ. Θρησκειολογικό Λεξικό, (Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000), στο λήμμ. "Αυγουστινισμός"
    
79. ↑ Μαξίμου Ομολογητού, Περί των δύο του Χριστού φύσεων, PG 91,145Β: "Οίον επί της Αγίας Τριάδος, ταυτότης μεν έστιν ουσίας· ετερότης δε προσώπων. μίαν γάρ ουσίαν ομολογούμεν, τρεις δε υποστάσεις."
    
80. ↑ "Η δυτική Θεολογία διέφερε της ανατολικής Θεολογίας και μάλιστα όσον αφορά εις το δόγμα της Αγίας τριάδος. Η ανατολική Θεολογία ως βάσιν έθετε τα τρία πρόσωπα και εζήτει να κατανοήση την ενότητα αυτών, ενω η δυτική Θεολογία ως βάσιν έθετε την ενότητα του Θεού και εζήτει να κατανοήση το τρισυπόστατον αυτού. Εκ τούτου κυρίως προέκυψεν η διδασκαλία της δυτικής εκκλησίας περί της εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος και εκ του Υιού (Filioque)." (Βασίλειος Στεφανίδης, Εκκλησιαστική Ιστορία - Απ' αρχής μέχρι σήμερον 6, (Αθήνα: Παπαδημητρίου, 1998, σ.σ. 343-344)
    
81. ↑ Φούγιας ό.π., σελ. 190
    
82. ↑ Ματσούκας, Οικουμενική Κίνηση ό.π.
    
83. ↑ Στο ίδιο, σελ. 32
    
84. ↑ Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι οι περισσότεροι μελετητές της ιστορίας του νεώτερου Ελληνισμού ξεκινούν ακριβώς από την Άλωση του 1204
    
85. ↑ Από την περίοδο αυτή, και παρά τις οικονομικές δυσκολίες και την πολιτική κάμψη αρχίζει για το Βυζάντιο μια νέα εποχή άνθησης των γραμμάτων (Παλαιολόγειος Αναγέννηση) και αυξάνεται σημαντικά η παραγωγή χειρογράφων των κλασικών κειμένων
    
86. ↑ Για το κείμενο της συνθήκης βλέπε A. Carile, "Partitio terrarum imperii Romaniae", στο: Studi Veneziani, τόμ. 7 (1965), σ.σ. 125-305. Τα Βυζαντινά εδάφη μοιράστηκαν μεταξύ Βενετών, που πήραν τα 3/8 (συμπεριλαμβανομένων και των 3/8 της Κωνσταντινούπολης), Αυτοκράτορα, που πήρε τα 2/8 και όλων των άλλων σταυροφόρων, που θα έπαιρναν τα υπόλοιπα 3/8
    
87. ↑ Πριν από την κατάληψη της Πόλης είχε συμφωνηθεί πως εάν ο αυτοκράτορας προερχόταν από τις τάξεις των σταυροφόρων, ο Πατριάρχης θα ήταν Βενετός και αντιστρόφως, Donald M. Nicol, Βυζάντιο και Βενετία, μτφρ. Χριστίνα-Αντωνία Μουτσοπούλου, (Αθήνα: Παπαδήμας, 2004), σ.σ. 192-193
    
88. ↑ Η συνεχής πίεση από τους Σελτζούκους και η ανάγκη για αποτελεσματική άμυνα των πλούσιων ακόμη επαρχιών της Ανατολής, είχε οδηγήσει στη δημιουργία ισχυρών θυλάκων αμύνης που λειτουργούσαν, από τον 11ο κιόλας αιώνα, με σχετική αυτονομία από το κέντρο. Αυτή η αυτονομία επέτρεπε στις περιοχές αυτές να αντιστέκονται αποτελεσματικά στους Σελτζούκους μετά το 1176 και να είναι σε θέση να αντισταθούν και εναντίον των Σταυροφόρων το 1204. Βλ. Σπύρος Βρυώνης, Η παρακμή του μεσαιωνικού Ελληνισμού στη Μικρά Ασία και η διαδικασία του εξισλαμισμού (11ος-15ος αιώνας), (Αθήνα: ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ (ΜΙΕΤ), 1996), Nicol M. Donald, Οι τελευταίοι αιώνες του Βυζαντίου, μτφρ. Στάθης Κομνηνός (Αθήνα: Παπαδήμας, 1999), σ. 30
    
    

Βιβλιογραφία

• Βαλτέρ, Ζεράρ. Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο, στον αιώνα των Κομνηνών (1081-1180). Αθήνα: Παπαδήμας, 1990.
  
• Baynes, Norman H. και H. St. L. B. Moss. Βυζάντιο, εισαγωγή στο Βυζαντινό πολιτισμό. Μτφρ. Δημήτριος Ν. Σακκάς. Αθήνα: Παπαδήμας, 1986.* Ζακυθηνός, Διονύσιος Α. Βυζαντινή Ιστορία 327-1071. Αθήναι: 1977.
  
• Καραγιαννόπουλος, Ι. Το Βυζαντινό Κράτος 4. Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 1996.
  
• Mango, Cyril. Βυζάντιο: Η αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης. Μτφρ. Δημήτρης Τσουγκαράκης. Αθήνα: ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ (ΜΙΕΤ), 1988.
  
• Nicol, Donald M. Οι τελευταίοι αιώνες του Βυζαντίου, 1261-1453. Μτφρ. Στάθης Κομνηνός. Αθήνα: Παπαδήμας, 1996.
  
• Του ιδίου. Βυζάντιο και Βενετία. Μτφρ. Χριστίνα-Αντωνία Μουτσοπούλου. Αθήνα: Παπαδήμας, 2004.
  
• Ostrogorsky, Georg. Ιστορία του Βυζαντινού κράτους 7, 3 τόμοι. Μτφρ. Ιωάννης Παναγόπουλος. Αθήνα: Ιστορικές Εκδόσεις Στέφανος Δ. Βασιλόπουλος, 2002.* Φειδάς, Βλάσιος Ιω. Εκκλησιαστική Ιστορία, 2 τόμοι. Αθήνα: 1997-1998.
  
• Χριστοφιλοπούλου, Αικατερίνη. Βυζαντινή Ιστορία 2, 3 τόμοι. Αθήνα: Ηρόδοτος, 2006.
  

Βυζαντινό δίκαιο
Βυζαντινή ιστοριογραφία
Βυζαντινή μουσική
Βυζαντινές πολεμικές τακτικές
Βυζαντινός Στρατός
Βυζαντινή τέχνη

Εξωτερικές Συνδέσεις

Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License