"...και περί τους ιχθείς πολλήν ποιούσι την διαφοράν αυτοί οι τόποι."

Αριστοτέλης "των περί τα ζώα ιστοριών".

Τα ψάρια είναι υδρόβια σπονδυλωτά ζώα, τα οποία αποτελούν τη δεύτερη κατά σειρά ομοταξία των σπονδυλωτών.

Οι διαστάσεις, οι μορφές, το χρώμα, οι συνήθειες διατροφής, τα συστήματα αναπαραγωγής κ.ά. διαφέρουν όχι μόνο από τάξη σε τάξη, αλλά και μεταξύ των διάφορων οικογενειών.

Περιγραφή. Το δέρμα των ψαριών είναι λεπτό και καλύπτεται με λέπια. Τα μέλη τους έχουν μορφή πτερύγιων και συγκρατούνται με ακτίνες. Το σώμα τους έχει χαρακτηριστικό σχήμα, είναι συμπιεσμένο στα πλευρά και λεπτό στην ουρά. Το σχήμα αυτό είναι αποτέλεσμα της κίνησής τους μέσα στο νερό. Διαφορά από τον κλασικό αυτό τύπο παρουσιάζουν τα ψάρια που ζουν προσκολλημένα σ' ένα μέρος ή κολυμπούν αδέξια (γλώσσα, νάρκη κ.ά.). Το σχήμα του σώματός τους μπορεί να διαφοροποιείται, ανάλογα με το περιβάλλον ή με τον τρόπο ζωής τους. Τα ψάρια π.χ. που ζουν σε μεγάλα βάθη έχουν σχήμα πλατύτερο και παχύτερο, ενώ άλλα πάλι έχουν σχήμα στρογγυλό, κυλινδρικό κλπ.

Τα πτερύγια, ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά των ψαριών, χρησιμεύουν για την κίνηση και την ισορροπία του σώματος.

Τα λέπια τους δεν μοιάζουν καθόλου με τα λέπια των ερπετών και, πρακτικά, αυτό φαίνεται από το ότι ενώ τα λέπια των ψαριών φεύγουν με το ξύσιμο, δε συμβαίνει το ίδιο με τα ερπετά. Υπάρχουν πολλά είδη ψαριών τα οποία δεν έχουν λέπια, και το δέρμα τους προστατεύεται από παχιά και γλοιώδη βλέννα. Άλλα είδη ψαριών έχουν μικρά λέπια στο εσωτερικό του δέρματος, τα οποία δε φαίνονται, όπως π.χ. στο χέλι.

Τα περισσότερα ψάρια έχουν δόντια στο στόμα, χωρίς ρίζα και όμοια μεταξύ τους, ενώ μερικά είδη έχουν δόντια και στον ουρανίσκο. Σε μερικές οικογένειες, όπως των κυπρινιδών, τα δόντια στα σαγόνια δεν υπάρχουν και έχουν αντικατασταθεί από τα λεγόμενα φαρυγγικά δόντια, που ποικίλλουν σε αριθμό και μέγεθος.

Γενικά τα δόντια των ψαριών είναι διαφορετικά ως προς την προέλευση, την κατασκευή, τον αριθμό και τη μορφολογία, ανάλογα με τα διάφορα είδη. Τα ψάρια αναπνέουν με βράγχια, που βρίσκονται στα πλάγια του φάρυγγα. Το νερό που εισέρχεται από το στόμα, περιβρέχει τα βράγχια και συγκεκριμένα τους αγγειοφόρους ιστούς των βραγχίων, που πραγματοποιούνται οι ανταλλαγές των αερίων και, στη συνέχεια, εξέρχεται από τις βραγχιακές σχισμές.

Μερικά ψάρια μπορούν να χρησιμοποιήσουν δυο συστήματα αναπνοής, ανάλογα με τις συνθήκες του περιβάλλοντος (όπως τα δίπνευστα).

Τα ψάρια είναι ζώα ποικιλόθερμα, η θερμοκρασία δηλαδή του σώματός τους ποικίλλει, ανάλογα με τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος. Αυτό συμβαίνει, γιατί η αναπνοή των ψαριών είναι πάντα περιορισμένη και συνεπώς οι καύσεις του οργανισμού τους είναι ελαττωμένες.

Η καρδιά των ψαριών αποτελείται από 4 κοιλότητες και βρίσκεται στο επίπεδο των βραγχίων. Οι κοιλότητες αυτές είναι τοποθετημένες η μία μετά την άλλη και συγκοινωνούν μεταξύ τους με βαλβίδες. Η κυκλοφορία του αίματος είναι απλή και πλήρης (το φλεβικό αίμα δεν αναμειγνύεται με το αρτηριακό). Το αίμα κατά την κυκλοφορία περνά μια φορά από την καρδιά και από εκεί προχωρεί προς τα βράγχια, όπου οξειδώνεται και διοχετεύεται από την αορτή στα διάφορα μέρη του σώματος.

Η πεπτική συσκευή δεν παρουσιάζει μεγάλη διαφοροποίηση και λίγα είναι τα ψάρια που στερούνται στομάχου. Σιελογόνοι αδένες δεν υπάρχουν. Ο οισοφάγος, το στομάχι και το έντερο δε χωρίζονται σαφώς μεταξύ τους. Η νηκτική κύστη (φούσκα) είναι ένα από τα όργανα της πεπτικής συσκευής, περιέχει οξυγόνο, άζωτο και διοξείδιο του άνθρακα σε διαφορετικές ποσότητες από τον ατμοσφαιρικό αέρα και χρησιμεύει για να ελευθερώνει ή να απορροφά αέρα, ώστε να μεταβάλλεται ανάλογα το ειδικό βάρος των ψαριών. Στον εγκέφαλο σημαντική ανάπτυξη παρουσιάζουν η παρεγκεφαλίδα και οι οσφρητικοί και οπτικοί λοβοί. Το όργανο της όσφρησης βρίσκεται στις δύο ρινικές κοιλότητες και το όργανο της γεύσης στις θηλές που είναι στην επιφάνεια του στόματος και του φάρυγγα. Τα μουστάκια που βλέπουμε στα ψάρια λειτουργούν σαν όργανα της αφής.

Τα μάτια των ψαριών κατά κανόνα βρίσκονται στα πλευρά και η οπτική ικανότητά τους είναι μικρή και κυρίως μονοφθαλμική.

Τα ψάρια διακρίνουν βέβαια τις κινήσεις των σωμάτων, δεν είναι όμως σίγουρο αν αντιλαμβάνονται και τους χρωματισμούς. Εξάλλου υπάρχουν είδη τυφλών ψαριών, όπως πολλά από τα σπηλαιόβια ψάρια και πολλά που ζουν στα μεγάλα βάθη.

Τα περισσότερα ψάρια είναι σαρκοφάγα. Υπάρχουν όμως και πολλά παμφάγα και λιγότερα είναι εκείνα που τρέφονται με υδρόβια φυτά.

Αναπαραγωγή: Τα ψάρια μπορεί να είναι ωοτόκα ή ωοζωοτόκα ή απλώς ζωοτόκα.

Τα περισσότερα είδη είναι ωοτόκα, δηλαδή ρίχνουν τα αυγά τους στο νερό πριν ή μετά τη γονιμοποίηση. Τα ωοζωοτόκα είδη είναι λιγότερα και τα αυγά τους γονιμοποιούνται πάντα μέσα στο σώμα της μητέρας, όπου παραμένουν εκεί μέχρι την εκκόλαψή τους. Στα ωοτόκα η γονιμοποίηση είναι εξωτερική ή εσωτερική. Κατά την εξωτερική γονιμοποίηση τα άτομα των δύο φύλων συγκεντρώνονται κατά πολυάριθμες ομάδες σε ορισμένα μέρη, τα οποία είναι κατάλληλα για την ωοτοκία και την αναπαραγωγή. Κατόπιν αποβάλλουν τα αβγά και το σπέρμα, τα οποία έρχονται σε επαφή μέσα στο νερό. Στην εσωτερική γονιμοποίηση γίνεται σύζευξη των ψαριών ανά δύο και το σπέρμα χωρίς να έρθει σ' επαφή με το νερό, μπαίνει μέσα στο γεννητικό πόρο του θηλυκού, μ' ένα ειδικό όργανο (ένα είδος σωλήνα) που κατέχει το αρσενικό Η μονογαμία στα ψάρια είναι σπάνια Συνήθως ένα αρσενικό ζευγαρώνει με πολλά θηλυκά ή ένα θηλυκό με πολλά αρσενικά. Πολλά είδη ψαριών αποθέτουν τα αβγά τους σε φωλιές μέσα στο έδαφος πλεκτές από υδρόβια φυτά ή με φυσαλίδες από αφρό. Αυτές λέγονται εξωτερικές φωλιές. Άλλα είδη χρησιμοποιούν σαν φωλιά φυσικές κοιλότητες του σώματός τους και τότε έχουμε τις εσωτερικές φωλιές. Τα περισσότερα όμως ψάρια γεννούν τα αβγά τους μέσα στο νερό, ή πάνω στον πυθμένα όπου τα εγκαταλείπουν στην τύχη τους. Έτσι χάνεται μεγάλος αριθμός αβγών, όπως π.χ. στην περίπτωση των αβγών της ρέγκας, η οποία γεννάει περίπου 30.000 αβγά, από τα οποία μόνο γύρω στις 10.000 επιζούν τελικά. Τα υπόλοιπα ή αποτελούν τροφή άλλων ζώων ή λόγω δυσμενών συνθηκών πεθαίνουν.

Πολλά είναι επίσης και τα ωοζωοτόκα είδη των ψαριών. Ανήκουν σε διαφορετικές ομάδες. Στα είδη αυτά τα αυγά αναπτύσσονται μέσα στις ωοθήκες και τα νεαρά άτομα έρχονται στον κόσμο κατά τη διάρκεια της άνοιξης και του καλοκαιριού. Γενικά η εποχή της αναπαραγωγής των ψαριών εξαρτάται από τις θερμικές ανάγκες κάθε είδους. Η ρέγκας και ο γάδος π.χ. αναπαράγονται σε ψυχρά νερά, ενώ η σαρδέλα και ο τόνος σε θερμότερα. Η αναπαραγωγή είναι εύκολο να διακοπεί λόγω μιας μικρής μεταβολής της θερμοκρασίας. Επίσης η διάρκεια της αναπαραγωγής εξαρτάται κι από τη θερμοκρασία. Έτσι, όσο χαμηλότερη είναι η θερμοκρασία, τόσο περισσότερο διαρκεί η αναπαραγωγή.

Σε πολλά ψάρια εμφανίζεται το φαινόμενο του φυλετικού διμορφισμού, που εκδηλώνεται συνήθως με διαφορές στις διαστάσεις του σώματος μεταξύ αρσενικών και θηλυκών, με διαφορετικά χρώματα, με αλλαγές στις αναλογίες των πτερύγων κ.α.

Το φαινόμενο αυτό μπορεί να είναι μόνιμο ή παροδικό, δηλαδή να εμφανίζεται κατά την εποχή της αναπαραγωγής.

Ηλεκτροφόρα ψάρια. Αυτά είναι είδη ψαριών που έχουν την ικανότητα να εκπέμπουν συνέχεια ή κατά διαστήματα, ηλεκτρικούς σπινθήρες ποικίλης έντασης. Τα ψάρια αυτά, που ζουν στις θερμές και τροπικές θάλασσες, στα ποτάμια της Αφρικής και της νότιας Αμερικής, χρησιμοποιούν το ηλεκτρικό τους ρεύμα όχι μόνο για την προστασία τους ή την επίθεση, αλλά και για να κάνουν σήματα το ένα στο άλλο και να επισημαίνουν τα διάφορα εμπόδια. Όπως μας λένε οι επιστήμονες, ηλεκτρικά όργανα βρίσκονται μόνο στα ψάρια. Σήμερα πολλοί ηλικιωμένοι άνθρωποι μπαίνουν στη θάλασσα στα παράλια της Μεσογείου, γιατί πιστεύουν ότι θα θεραπευτούν από τους ρευματισμούς και την ποδάγρα, με τις θεραπευτικές ιδιότητες του ηλεκτρισμού της νάρκης (ηλεκτροφόρο ψάρι). Το ηλεκτροφόρο αυτό ψάρι έχει τα ηλεκτρικά του όργανα, τις λεγόμενες "ηλεκτρικές στήλες", ανάμεσα στο κεφάλι και στα θωρακικά πτερύγια και η τάση του ρεύματος στα διάφορα είδη αυτού του ψαριού κυμαίνεται από 80 - 300 βολτ και η ένταση του ρεύματος είναι 7 - 8 αμπέρ.

Υπάρχουν πολλά είδη ηλεκτροφόρων ψαριών, τα οποία παρουσιάζουν ηλεκτρικό ρεύμα μεγαλύτερο ή μικρότερο της νάρκης.

Ταξινόμηση των ψαριών: Σύμφωνα με την ταξινόμηση που ακολούθησαν οι περισσότεροι ζωολόγοι, τα ψάρια διακρίνονται σε: τελεόστεα, με σκελετό ολόκληρο οστέινο, γανοειδή, με σκελετό εν μέρει οστέινο, δίπνευστα, με σκελετό κατά το μεγαλύτερο μέρος χόνδρινο και πνευμονική κυκλοφορία, σελάχια, με σκελετό ολόκληρο χόνδρινο. Κατά την ταξινόμηση των ψαριών που πρότεινε ο Έντουιν Κολμπέρ το 1955, τα ψάρια χωρίζονται σε:

* Οστεΐτες, με σκελετό οστέινο, που περιλαμβάνουν τα τελεόστεα, τα γανοειδή και τα δίπνευστα.

* Σελάχια, με σκελετό χόνδρινο.

* Πλακόδερμα ή Θωρακοφόρα, που έζησαν πριν από εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια.

Βιολογία των ψαριών: Τα ψάρια διακρίνονται για την ποικιλία των ειδών τους και για την ανάλογη προς αυτά ποικιλία των συνηθειών τους. Μια από αυτές τις συνήθειες που χωρίζουν τα ψάρια σε 2 μεγάλες κατηγορίες είναι της μετανάστευσης ορισμένων ειδών ψαριών. Υπάρχουν ψάρια τα οποία μπορούν να ζήσουν κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες θερμοκρασίας και αλμυρότητας του νερού, και ψάρια τα οποία ζουν κατά κανόνα σε νερά με σταθερές τις προαναφερθείσες συνθήκες. Τα μεν πρώτα ονομάζονται ευρύθερμα, ενώ τα δεύτερα στενόθερμα.

Τα ευρύθερμα είναι, ως επί το πλείστον, ψάρια μόνιμης κατοικίας, λόγω της ικανότητας προσαρμογής προς τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος, η οποία ποικίλλει ανάλογα με τις εποχές και τις κλιματολογικές συνθήκες. Τα στενόθερμα, επειδή στερούνται την ικανότητα αυτή, αναγκάζονται να μεταναστεύουν. Τους κύριους εκπροσώπους της δεύτερης κατηγορίας αποτελούν τα αφρόψαρα.

Τα ψάρια αυτά, όπως οι παλαμίδες, οι κολιοί, οι σαρδέλες, οι τόνοι κ.ά. δύο φορές το χρόνο αναγκάζονται να κάνουν το ταξίδι που τους επιβάλλει η έλλειψη προσαρμοστικότητάς τους. Τα μεταναστευτικά ψάρια της Μεσογείου, περνούν κατά μεγάλα κοπάδια τον Βόσπορο με προορισμό τους τη Μαύρη θάλασσα ή τη Μεσόγειο αντίστοιχα. Κατά τη διάρκεια του περάσματός τους από τα ελληνικά νερά, ψαρεύονται σε μεγάλες ποσότητες από τα γρι - γρι και τα διάφορα άλλα δίχτυα.

Μια άλλη χαρακτηριστική, όσο και περίεργη συνήθεια των ψαριών, είναι αυτή των χελιών, των σολομών κ.ά. Το χέλι ζει σε γλυκά νερά αν και γεννιέται στη θάλασσα. Όταν έρθουν σε ηλικία, που μπορούν να παράγουν απογόνους, όλα τα χέλια της γης εγκαταλείπουν τα νερά στα οποία ζουν και αρχίζουν το μεγάλο "γαμήλιό" τους ταξίδι με προορισμό τους τη θάλασσα των Σαργασσών, στο βυθό της οποίας μετά από τη γονιμοποίηση εναποθέτουν τ' αβγά τους.

Τα νεογέννητα αρχίζουν αμέσως το μεγάλο ταξίδι της επιστροφής τους στα γλυκά νερά. Την αντίθετη διαδρομή ακολουθεί ο σολομός. Η βιολογική ανάγκη της μετανάστευσης αυτού του είδους (αναπαραγωγική) είναι τόσο ισχυρή, ώστε υπερνικά όλα τα εμπόδια τα οποία η φύση βάζει στη διαδρομή των ψαριών αυτών (καταρράκτες, ισχυρά ρεύματα κλπ.).

Μικρή τάση μεταναστευτικών διαθέσεων δείχνουν και τα ευρύθερμα ψάρια (ψάρια του βυθού).

Τα ψάρια αυτά μεταναστεύουν το χειμώνα προς τα βαθύτερα νερά, ενώ το καλοκαίρι πλησιάζουν την παραλία.

Ψάρια των ελληνικών θαλασσών: Η θάλασσά μας φημίζεται τόσο για την ποικιλία όσο και για τη νοστιμότητα των ψαριών της. Τόσο τα αφρόψαρα όσο και τα πατόψαρά της αποτελούν την τροφή, αλλά και προσφέρουν την οικονομική βιοποριστική κάλυψη σε πολλούς κατοίκους των νησιών μας. Το μέγεθός τους ποικίλλει, ανάλογα με το είδος τους. Χαρακτηριστικός εκπρόσωπος των μικρών ψαριών που ζουν στη θάλασσά μας είναι η μαρίδα. Ονομαστό για τη νοστιμιά του είναι το "ψιλό" μαριδάκι του Φαλήρου.

Άλλα μικρά ψάρια είναι ο γαύρος, ο αθερινός ή αθερίνα, η σαρδέλα, ο γωβιός κ.ά. Τα περισσότερα από αυτά είναι αφρόψαρα και ψαρεύονται με δίχτυα με τη μέθοδο των γρι - γρι. Υπάρχουν όμως ανάμεσά τους και αρκετά πατόψαρα, που ο πιο αποτελεσματικός τρόπος ψαρέματός τους φαίνεται ότι είναι η μηχανότρατα ή ανεμότρατα, παρόλο που μπορούν να ψαρευτούν και με άλλους τρόπους (καθετή). Με τη μηχανότρατα πιάνονται και μεγάλα ψάρια του βυθού, όπως μουγγριά, βακαλάοι, σαλάχια, τσιπούρες κ.ά.

Άλλα πατόψαρα είναι το φαγκρί (με το χαρακτηριστικό εξόγκωμα στην κορυφή του κεφαλιού που το κατατάσσει στην κατηγορία των κορωνάτων), ο ροφός (ένα από τα μεγαλύτερα ψάρια των ελληνικών θαλασσών, το όνειρο του κάθε ψαροντουφεκά), η συναγρίδα (από τα πιο ακριβά ψάρια), το γοφάρι (το οποίο ψαρεύεται με συρμάτινη πετονιά, γιατί τα κοφτερά του δόντια και η δύναμή του είναι ικανά να κόψουν οποιοδήποτε άλλο είδος της), ο σαργός, η τσιπούρα και ο σπάρος (πετρόψαρα, όλα της ίδιας οικογένειας), το μουγγρί, τα μπαρμπούνια (φημισμένα για τη νοστιμιά τους) κλπ.

Τα αφρόψαρα, όπως αναφέραμε, ψαρεύονται κυρίως με το γρι - γρι. Το σύστημα αυτό ψαρέματος είναι πιο αποδοτικό. Συνήθως το γρι - γρι αποτελείται από τα μηχανοκίνητα πλοιάρια τα οποία σέρνουν αριθμό από μικρότερες βάρκες, όλες εφοδιασμένες μ' ένα λαμπρό και δυνατό φως. Φτάνοντας στην περιοχή του ψαρέματος, οι βάρκες με το φως συγκεντρώνουν τα ψάρια γύρω τους, ενώ το πλοιάριο ακολουθεί πορεία κυκλική γύρω από αυτές ρίχνοντας ταυτόχρονα τα δίχτυα του.

Το ψάρεμα αυτό γίνεται κατά τη διάρκεια της νύκτας και προϋποθέτει γαλήνια θάλασσα κι έλλειψη φεγγαριού. Μ' αυτόν τον τρόπο ψαρεύονται η παλαμίδα, η φρίσα, ο κολιός, η σαρδέλα κ.ά.

Τα ψάρια ως τροφή: Τα ψάρια αποτελούν μια από τις πιο υγιεινές, νόστιμες και ευκολοχώνευτες τροφές. Χαρακτηριστική της ελαφρότητας τους, όσο αφορά τη χώνεψη, είναι η γνώμη των περισσότερων ψαράδων ότι το ψάρι δεν είναι φαγητό, αλλά φρούτο. Η πλούσια περιεκτικότητα σε φωσφόρο, βιταμίνη Α, λευκώματα και υδατάνθρακες, κάνουν τα ψάρια απαραίτητο στοιχείο διατροφής των ανθρώπων. Το ιώδιο και το ασβέστιο, που περιέχουν, ενεργούν ευεργετικά στους εργαζόμενους σε εργασίες που απαιτούν διανοητική ένταση. Πρέπει όμως να τρώγονται φρέσκα, επειδή παρουσιάζουν γρήγορη αποσύνθεση. Εκτός από τα φρέσκα ψάρια, υπάρχουν και τα κατεψυγμένα. Τα ψάρια αυτά διατηρούν τις θρεπτικές ιδιότητες των φρέσκων, υστερούν όμως κατά πολύ σε γεύση απέναντι στα πρώτα.

Τέλος με το όνομα αυτό αναφέρεται και ένας αστερισμός.

Αετός
Αθερίνα
Βλάχος
Γαύρος ή γάβρος
Γαλέος
Γλώσσα
Γόπα
Γοφάρι ή λουφάρι
Κέφαλος
Κυπρίνος
Ροφός
Σαλάχι
Σαρδέλα
Σκορπιός ή Σκορπίνα ή Σκόρπαινα.

Ερωτευμένα ψαράκια, Αυγούστα Στυλιανού, ζωγράφος

Εξωτερικές πηγές

* fishbase.org: Περιεκτική βάση δεδομένων για τα ψάρια, και τμήμα στα ελληνικά.

Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License

<@=@=@>