Ο Νικολό Παγκανίνι (Niccolò Paganini, Γένοβα, 27 Οκτωβρίου 1782 - Νίκαια, 27 Μαΐου 1840) ήταν Ιταλός βιολιστής, κιθαρίστας και συνθέτης. Είναι ένας από τους διασημότερος βιρτουόζους του βιολιού που ξεχώρισε για την τεχνική του και τη δεξιοτεχνία του, ασκώντας επίδραση σε άλλους συνθέτες του ρομαντισμού όπως ο Φραντς Λιστ, ειδικότερα σε ό,τι αφορά την αναγνώριση της σπουδαιότητας του στοιχείου της δεξιοτεχνίας. Οι συνθέσεις του περιέχουν κυρίως έργα για βιολί και ορχήστρα και μουσικής δωματίου. Μεταξύ αυτών ξεχωρίζουν τα Εικοσιτέσσερα Καπρίτσια, που χαρακτηρίζονται από δυσκολίες που κατέπληξαν. Στη διάρκεια της ζωής του, ο Παγκανίνι γνώρισε το θαυμασμό αλλά και τη συκοφαντία, που οφειλόταν κυρίως σε φθόνο και στον ιδιόρρυθμο χαρακτήρα του. Οι εξαιρετικές ικανότητες του στο βιολί, η εντυπωσιακή δεξιοτεχνία και τεχνική του έλαβαν μυθικές διαστάσεις. Από το 1810 μέχρι το 1828 πραγματοποίησε μεγάλες περιοδείες σε πόλεις της Ευρώπης, αποτελώντας έναν από τους πρώτους μουσικούς που το επιχείρησε.

Βιογραφία

Ο Παγκανίνι γεννήθηκε στη Γένοβα της Ιταλίας, γιος του λιμενεργάτη Αντόνιο Παγκανίνι και της Τερέζας Μποκιάρντο. Έλαβε τα πρώτα μαθήματα μουσικής από τον πατέρα του, ο οποίος ως ερασιτέχνης μουσικός του δίδαξε μαντολίνο και βιολί. Σε μεγαλύτερη ηλικία μαθήτευσε πιθανότατα στο πλευρό του επαγγελματία βιολιστή της θεατρικής ορχήστρας Τζιοβάνι Τσερβέτο (ή Σερβέτο), ενώ αργότερα παρακολούθησε μαθήματα βιολιού από τον Τζιάκομο Κόστα και μουσικής σύνθεσης από τον Φραντσέσκο Γκνέτσο (Francesco Gnecco). Ήδη από την ηλικία των δώδεκα ετών συνέθετε και παραχωρούσε συναυλίες σε εκκλησίες και ιδιωτικούς χώρους, επιδεικνύοντας αξιοσημείωτες δεξιότητες. H πρώτη δημόσια εμφάνισή του καταγράφεται το περίπου το 1793, στη Γένοβα, η οποία στέφθηκε με επιτυχία. Δύο χρόνια αργότερα εγκαταστάθηκε στην Πάρμα, προκειμένου να συνεχίσει τις σπουδές του υπό την επίβλεψη του Αλεσάντρο Ρόλα, ο οποίος εντυπωσιασμένος από την τεχνική του Παγκανίνι θεώρησε ότι δεν ήταν σε θέση να του μεταδώσει περισσότερες γνώσεις και τον προέτρεψε να παρακολουθήσει μαθήματα σύνθεσης με τον Φερντινάντο Παέρ. Στα τέλη του 1796, ο Παγκανίνι επέστρεψε στη Τζένοα ως ολοκληρωμένος πλέον μουσικός και έχοντας διευρύνει σημαντικά τις γνώσεις του στους τομείς της σύνθεσης και της ενορχήστρωσης.

Εξαιτίας της εισβολής των ναπολεόντειων στρατευμάτων στην Ιταλία, έζησε για ένα μικρό χρονικό διάστημα στο Λιβόρνο, ακολουθώντας τον πατέρα του και οργανώνοντας εκεί μία σειρά συναυλιών. Το Σεπτέμβριο του 1801 εγκαταστάθηκε στη Lucca, πόλη με σημαντική μουσική παράδοση όπου για πολλά χρόνια δέσποζε η παρουσία της οικογένειας Πουτσίνι. Ο Παγκανίνι έζησε εκεί τα επόμενα δέκα χρόνια, συνεχίζοντας να δίνει συναυλίες και επιδεικνύοντας ίσως για πρώτη φορά στοιχεία του «αναρχικού» χαρακτήρα του και της ανορθόδοξης συμπεριφοράς του. Σύντομα απέκτησε σημαντική φήμη ως βιρτουόζος του βιολιού και το 1805 απέκτησε τη θέση του πρώτου βιολιστή στην ορχήστρα της Αυλής. Αργότερα ανέλαβε διαφορετικά καθήκοντα, προσφέροντας μαθήματα μουσικής στον πρίγκηπα Φελίτσε Μπατσιόκι και διευθύνοντας τη νέα αυτοκρατορική ορχήστρα. Παράλληλα συνέχισε να συνθέτει, ολοκληρώνοντας αρκετές σονάτες για βιολί και κιθάρα, καθώς και το πρώτο σημαντικό έργο του για βιολί και ορχήστρα, το οποίο γράφτηκε για τον εορτασμό των γενεθλίων του Ναπολέοντα και πήρε το όνομά του.

Από το 1810, ο Παγκανίνι ακολούθησε σταδιοδρομία αυτόνομου μουσικού εγκαταλείποντας την αυτοκρατορική Αυλή και πραγματοποιώντας περιοδείες, αρχικά στις Ιταλικές επαρχίες της Ρομάνια (σημερινή περιφέρεια Εμιλία-Ρομάνια) και της Λομβαρδίας. Παρέμεινε για ένα διάστημα στο Μιλάνο, όπου προσκλήθηκε από τον Αλεσάντρο Ρόλα να συμμετάσχει ως μουσικός στο θέατρο, ενώ αργότερα επέστρεψε στη Γένοβα δίνοντας συναυλίες στην τοπική όπερα. Την ίδια περίοδο, σύναψε σχέσεις με την Αντζιολίνα Καβανά, με την οποία εγκαταστάθηκε στην Πάρμα. Μετά το τέλος του δεσμού τους, που διήρκεσε για λίγους μήνες, ο Παγκανίνι κατηγορήθηκε από τον πατέρα της για απαγωγή της κόρης του, γεγονός που οδήγησε τελικά σε ολιγοήμερη φυλάκισή του. Τον Ιανουάριο του 1825 ξεκίνησε ένα δεύτερο κύκλο περιοδειών στην κεντρική και νότια Ιταλία, επισκεπτόμενος τη Ρώμη, τη Νάπολι και το Παλέρμο, πόλεις όπου η φήμη του είχε ήδη εδραιωθεί. Την ίδια περίπου περίοδο ολοκλήρωσε το δεύτερο κοντσέρτο για βιολί (op. 7), γνωστό κυρίως για το τελευταίο μέρος του, ένα ροντό, που ονομάστηκε La campanella εξαιτίας της χρήσης ενός τριγώνου για τη μίμηση του ήχου μίας καμπάνας. Το έργο ενέπνευσε αργότερα τον Φραντς Λιστ στη σύνθεση της φαντασίας Grand fantasia de bravoure sur La clochette. Ακολούθησε το τρίτο κοντσέρτο για βιολί, που ολοκληρώθηκε το 1828, έργο που δεν συγκαταλέγεται στις σπουδαιότερες δημιουργίες του, ωστόσο είναι αξιοσημείωτο το adagio ως προς τη χρήση του pizzicato με τρόπο που τα έγχορδα της ορχήστρας να λειτουργούν ως μία κιθάρα.

Από τις αρχές του 1828, ο Παγκανίνι περιόδευσε σε χώρες εκτός των συνόρων της Ιταλίας, με πρώτο σταθμό την Αυστρία. Κατά τη διάρκεια της τρίμηνης παραμονής του στη Βιέννη, πραγματοποίησε πολυάριθμες συναυλίες σε διαφορετικά θέατρα της πόλης, ενώ σύμφωνα με την αλληλογραφία του, πρέπει να ενθουσιάστηκε από τη μουσική παιδεία του κοινού. Στο ίδιο διάστημα συνέθεσε τρία έργα για βιολί και ορχήστρα: ένα καπρίτσιο που δεν διασώζεται, βασισμένο στο Là ci darem la mano του Μότσαρτ, τη σονάτα Maestosa suonata sentimentale (op. 27) που αποτελείται από παραλλαγές του εθνικού ύμνου της Αυστρίας και το έργο La tempesta (op. 36). Εγκατέλειψε τη Βιέννη το καλοκαίρι του ίδιου έτους και επόμενος σταθμός του υπήρξε η Πράγα. Η παραμονή του στην πρωτεύουσα της Τσεχίας αποδείχθηκε λιγότερη επιτυχημένη, καθώς οι συναυλίες του αντιμετωπίστηκαν από το κοινό με επιφύλαξη. Πιθανότερη αιτία για την κριτική που αντιμετώπισε αποτέλεσαν οι ριζικά διαφορετικές αντιλήψεις που ενσωμάτωνε η σχολή της Βοημίας, σύμφωνα με τις οποίες η τεχνική αποτελούσε περισσότερο μέσο προς την πραγμάτωση των μουσικών και εκφραστικών στόχων του ερμηνευτή και λιγότερο πεδίο επίδειξης της δεξιοτεχνίας του. Τον Ιανουάριο του 1829 και για τα επόμενα δύο χρόνια, ο Παγκανίνι περιόδευσε στη Γερμανία και στην Πολωνία, οργανώνοντας περισσότερες από εκατό συναυλίες σε συνολικά σαράντα πόλεις και ολοκληρώνοντας παράλληλα το τέταρτο κοντσέρτο για βιολί σε ρε ελάσσονα. Παρά το γεγονός πως κατόρθωσε να κερδίσει σε μεγάλο βαθμό την αναγνώριση του Γερμανικού κοινού, ορισμένοι επαγγελματίες μουσικοί και κριτικοί εστίασαν με αρνητικό τρόπο στην εκκεντρικότητα των εκτελέσεών του. Το Φεβρουάριο του 1831 ταξίδεψε στο Παρίσι όπου πραγματοποίησε την πρώτη συναυλία του επί γαλλικού εδάφους, παρουσιάζοντας το πρώτο του κοντσέρτο για βιολί και τη Στρατιωτική σονάτα. Η υποδοχή του στη Γαλλία υπήρξε θερμή, καθώς τόσο ο τύπος όσο και οι κριτικοί εξήραν την τεχνική και την ερμηνεία του, ωστόσο η παραμονή του διήρκεσε για μικρό χρονικό διάστημα. Το Μάιο του ίδιου έτους, κατόπιν πρόσκλησης του διευθυντή τού Βασιλικού Θεάτρου του Λονδίνου, ταξίδεψε στην αγγλική πρωτεύουσα προκειμένου να παραχωρήσει συναυλίες. Η πρώτη του εμφάνιση έλαβε χώρα στις 3 Ιουνίου και σημείωσε αξιοσημείωτη επιτυχία αποσπώντας διθυραμβικές κριτικές. Πραγματοποίησε επίσης συναυλίες στην Ιρλανδία και στη Σκωτία, πριν επιστρέψει αργότερα στο Παρίσι, όπου σύμφωνα με μία επιστολή του, παραχώρησε 151 συναυλίες στη διάρκεια ενός έτους.

Την περίοδο 1832-4, ο Παγκανίνι στράφηκε για πρώτη φορά στο όργανο της βιόλας, τόσο ως εκτελεστής όσο και ως συνθέτης. Ενώ βρισκόταν στο Παρίσι, ζήτησε από τον Μπερλιόζ να συνθέσει ένα κοντσέρτο για βιόλα, ωστόσο απέρριψε τα προσχέδια του έργου (αργότερα ο Μπερλιόζ βασίστηκε σε αυτά για τη συμφωνία «Ο Χάρολντ στην Ιταλία») και το 1834 ολοκλήρωσε ο ίδιος τη «Σονάτα για μεγάλη βιόλα» σε ντο μείζονα, προσαρμοσμένη στην εκτελεστική δεινότητα του ίδιου. Ο όρος «μεγάλη βιόλα» οφείλεται στον τύπο του οργάνου που χρησιμοποίησε ο Παγκανίνι, μία βιόλα μεγάλων διαστάσεων που δανείστηκε από φιλικό του πρόσωπο. Η σονάτα για βιόλα τού Παγκανίνι συγκαταλέγεται μεταξύ των σημαντικότερων συνεισφορών στο ρεπερτόριο για βιόλα του 19ου αιώνα. Στα τέλη του 1835 επέστρεψε στην πόλη της Πάρμας, όπου διορίστηκε από τη Μαρία Λουίζα της Αυστρίας σύμβουλος της ορχήστρας του δούκα. Ο Παγκανίνι συνέβαλε στην αναμόρφωσή της, επωφελούμενος από τις επαφές του με τις κορυφαίες ορχήστρες της Ευρώπης, αύξησε τον αριθμό των μελών της και την κατέστησε μία από τις κορυφαίες ιταλικές ορχήστρες. Πιθανώς εξαιτίας της στάσης της Αυλής απέναντι στα σχέδιά του, ο Παγκανίνι εγκατέλειψε τη θέση του και το επόμενο διάστημα έζησε στο Τορίνο, στη Μασσαλία και στη Νίκαια, πριν επιστρέψει στη Γένοβα κατά τις αρχές του 1837. Τον ίδιο χρόνο, συμμετείχε ως μέτοχος ενός καζίνο που έφερε το όνομά του, στο Παρίσι, χώρο στον οποίο έδινε επίσης δύο συναυλίες την εβδομάδα. Η κακή κατάσταση της υγείας του δεν του επέτρεψε τελικά να είναι συνεπής στους αρχικούς του σχεδιασμούς και σύντομα η επιχείρηση αυτή απέτυχε οικονομικά. Ο Παγκανίνι αντιμετώπισε την κατηγορία της αθέτησης συμβολαίου, με αποτέλεσμα να υποχρεωθεί να καταβάλει τελικά ένα υψηλό χρηματικό πρόστιμο. Κατά την περίοδο αυτή, η σταδιοδρομία του ως εκτελεστή και βιρτουόζου του βιολιού είχε φθάσει στο τέλος της. Στα τελευταία χρόνια της ζωής του ασχολήθηκε με το εμπόριο έγχορδων οργάνων, τομέα στον οποίο φιλοδοξούσε να διακριθεί εκμεταλλευόμενος την αξιοπιστία τού ονόματός του. Πέθανε στις 27 Μαΐου του 1840 χωρίς να ταφεί κατά το θρησκευτικό τελετουργικό, καθώς εκδίωξε έναν ιερέα όταν εκείνος τον επισκέφθηκε κατόπιν πρωτοβουλίας του γιου του. Για την πράξη του αυτή θεωρήθηκε ασεβής και ο ενταφιασμός του στο κοιμητήριο της Πάρμας, όπου βρίσκεται σήμερα η σορός του, έλαβε χώρα τριάντα έξι χρόνια αργότερα.

Τεχνική

Παρά τις ιδιαιτερότητες της τεχνικής του, ο Παγκανίνι δεν διαμόρφωσε μία νέα σχολή στον τρόπο εκτέλεσης του βιολιού, ενώ δεν διέθετε κανένα μαθητή με ανάλογη φήμη. Μεγάλο μέρος των συνθέσεών του παρέμεινε αδημοσίευτο μέχρι το 1851, καθώς ο Παγκανίνι πίστευε πως ήταν ο μόνος που είχε την ικανότητα να τις ερμηνεύσει, όντας προσαρμοσμένες στις ιδιαίτερες δεξιότητες του ίδιου. Η δεξιοτεχνία του φαίνεται πως οφειλόταν σε ένα βαθμό στον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο κρατούσε το βιολί, όπως αυτός έχει αποτυπωθεί σε αρκετές λιθογραφίες ή σχέδια ζωγραφικής. Σε αντίθεση με τις σύγχρονες αντιλήψεις, ο Παγκανίνι διατηρούσε το πάνω μέρος των χεριών του κοντά στο υπόλοιπο σώμα, διατηρώντας το «λαιμό» του οργάνου με κλίση προς το έδαφος και προβάλλοντας ελαφρά το ένα πόδι μπροστά. Τα δάχτυλά του δεν ήταν ασυνήθιστου μεγέθους, διέθεταν ωστόσο μεγάλη ευλυγισία και δυνατότητα μεγάλων ανοιγμάτων που έφθαναν να καλύψουν τρεις οκτάβες του οργάνου. Έχει υποστηριχθεί πως οι δεξιότητες του οφείλονταν πιθανώς σε κάποιου τύπου διαταραχή του συνδετικού ιστού (όπως το σύνδρομο Μαρφάν[1] ή μία ήπια παραλλαγή του συνδρόμου Ehlers-Danlos[2]), αν και οι ισχυρισμοί αυτοί δεν επιβεβαιώνονται. Η τεχνική του αρτιότητα και η εξαιρετική δεξιοτεχνία του εξηγήθηκε στην εποχή του μέσα από διάφορους μύθους, με τον πλέον διαδεδομένο να θεωρεί πως είχε πουλήσει την ψυχή του στο διάβολο προκειμένου να αποκτήσει υπερφυσικές ικανότητες στην εκτέλεση του βιολιού. Υπερβολικές διαστάσεις έλαβαν επίσης ορισμένα στοιχεία της προσωπικής ζωής ή του χαρακτήρα του, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη φήμη σύμφωνα με την οποία είχε φυλακιστεί για πολλά χρόνια για το θάνατο μιας ερωμένης του, της οποίας τα εσωτερικά όργανα είχε χρησιμοποιήσει για την κατασκευή χορδών[3]. Ως αγαπημένο όργανο του Παγκανίνι αναφέρεται ένα βιολί του κατασκευαστή Guarneri del Gesù, κατασκευασμένο το 1742, το οποίο ο ίδιος αποκαλούσε «Το κανόνι» (Il cannone).

Εργογραφία

Έργα για βιολί και ορχήστρα

* Napoléon (Σονάτα του Ναπολέοντα) σε μι μείζονα, 1807
* Polacca con variazioni, παρουσιάστηκε 28 Οκτ. 1810
* Σονάτα Maria Luisa, σε μι μείζονα, 1813, op. 65
* Le streghe, παραλλαγές σε ένα θέμα του Il noce di Benevento τού Süssmayr, 1813, op.8
* Κοντσέρτο σε μι ελάσσονα, περ. 1815
* Κοντσέρτο αρ.1 σε μι μείζονα, 1816, op.6
* Εισαγωγή και Παραλλαγές στο Non più mesta από το έργο La Cenerentola του Ροσίνι, 1819, op.12
* Στρατιωτική σονάτα (Sonata militare), παραλλαγές στο ‘Non più andrai’ από τους Γάμους του Φίγκαρο τού Μότσαρτ, 1825(;), το μέρος του βιολιού δεν διασώζεται

* Κοντσέρτο αρ.2 σε σι ελάσσονα, 1826, op.7
* Κοντσέρτο αρ.3 σε μι μείζονα, 1826
* Καπρίτσιο βασισμένο στο ‘Là ci darem la mano’ από την όπερα Don Giovanni τού Μότσαρτ, παρουσιάστηκε στη Βιέννη στις 11 Μαΐου 1828, δεν διασώζεται
* La tempesta, 1828, op. 36, παραλλαγές, σε συνεργασία με τον J. Panny
* Maestosa suonata sentimentale, παραλλαγές στον εθνικό ύμνο της Αυστρίας, 1828
* Παραλλαγές στον εθνικό ύμνο του Ηνωμένου Βασιλείου, 1829, op.9
* Παραλλαγές στο ‘O mamma, mamma cara’, 1829, op.10
* Sonata Varsavia, παραλλαγές σε μαζούρκα του Elsner, 1829, op.32, διασώζεται μόνο το μέρος του βιολιού
* Sonata appassionata σε μι ύφεση μείζονα 1829(;), το μέρος του βιολιού δεν διασώζεται
* Κοντσέρτο αρ.4 σε ρε ελάσσονα, παρουσιάστηκε στις 26 Απριλίου 1830
* Κοντσέρτο αρ.5 σε λα ελάσσονα, 1830
* Pot-pourri, 1831, op.21
* Sonata amorosa galante σε σι ύφεση μείζονα, 1831, op.25, το μέρος του βιολιού δεν διασώζεται
* St Patrick's Day, παραλλαγές σε παραδοσιακό τραγούδι της Ιρλανδίας, 1831, το μέρος του βιολιού δεν διασώζεται
* Sonatina e polacchetta, με παραλλαγές, σε σι μείζονα, 1831
* Concertino, 1831(;)
* Moto perpetuo σε ντο μείζονα, περ. 1831–2
* Σονάτα για μεγάλη βιόλα σε ντο μείζονα, 1834,
* Σονάτα La primavera σε λα μείζονα, 1838(;), op.30, διασώζεται μόνο το μέρος του βιολιού
* Balletto campestre, παραλλαγές, 1838, op.34
* Tarantella σε λα ελάσσονα, op.33

Μουσική δωματίου

* Carmagnola, παραλλαγές, παρουσιάστηκε στις 31 Ιουλίου 1795
* Sonata concertata, 1804, op.61
* 6 Σονάτες, περ. 1805, op.2
* 6 Σονάτες, περ. 1805, op.3
* 45 σονάτες, 1805–9
* Duetto amoroso, 1807(;)
* Cantabile e Valtz, 1823, op.19
* Centone di sonate, 18 σονάτες, μετά το 1828
* [60] Παραλλαγές πάνω στο ‘Barucabà’, 1835, op.14
* Grand Sonata σε λα μείζονα, op.39
* Variazioni di bravura στο καπρίτσιο αρ.24
* 4 σονατίνες σε μι ελάσσονα, φα μείζονα, ρε ελάσσονα και σολ μείζονα
* 3 ritornelli, πριν το 1800
* 3 duetti, περ. 1802, op.16
* Sonata a violino scordato, περ. 1802
* Grande Sonata σε λα μείζονα, 1803, op.39
* 3 Κουαρτέτα [αρ.1–3] σε λα ελάσσονα, ντο μείζονα, λα μείζονα, 1806–16, op.4
* 3 Κουαρτέτα [αρ.4–6] σε ρε μείζονα, ντο μείζονα, ρε ελάσσονα, 1806–16, op.5
* Σερενάτα σε ντο μείζονα, πριν το 1808, op.69
* 3 κουαρτέτα εγχόρδων σε ρε ελάσσονα, μι μείζονα και λα ελάσσονα, περ. 1815
* 9 Κουαρτέτεα [αρ.7–15], 1818–20
* Cantabile σε ρε μείζονα, 1824(;), op.17
* Σονάτα και παραλλαγές, 1824(;)
* Tema napolitano, 1829
* Sonata à mouvement perpétuel, σε σι μείζονα, μετά το 1830
* Les charmes de Padoue, 1831
* Caprice d'adieux, 1831 (;)
* Terzetto, σε ρε μείζονα, 1833, op.66
* Terzetto concertante, σε ρε μείζονα, 1833, op.68
* 4 notturni

Έργα για βιολί

* Fandango spagnolo, 1800, δεν διασώζεται
* 24 Καπρίτσια, περ. 1805, op.1
* Due merveille, περ. 1808, op.20
* Εισαγωγή και παραλλαγές του ‘Nel cor più non mi sento’, 1820-21

Έργα για κιθάρα

* Sinfonia Lodovisca, 1800-01, op.58
* Ghiribizzi, 43 σύντομα κομμάτια, 1820

Χορωδιακά έργα και έργα για φωνή με συνοδεία οργάνου

* È pur amabile, 1828
* Quel jour heureux, 1830
* Καντσονέτα σε ντο μείζονα
* Ghiribizzo vocale, σε σι μείζονα, op.79
* Sul margine di un rio
* Romance de Beauplan, σε σι ύφεση μείζονα

Παραπομπές

1. ↑ Βλ. Schoenfeld, Myron R., Nicolo Paganini. Musical magician and Marfan mutant?, Journal of the American Mediac Association, 239(1978), pp. 40-2

2. ↑ Βλ. John G. O'Shea, Music and Medicine: Medical Profiles of Great Composers, Oxford University Press, 1993 σελ. 75

3. ↑ Βλ. T. C. W. Blanning, The Oxford History of Modern Europe, Oxford University Press, 2000, σελ. 142

Βιβλιογραφία

* John Sugden, Paganini, Omnibus Press, 1990

* 'Paganini, Niccolo', Grove Music Online, Oxford University Press, Μάιος 2007

* G. Imbert de Laphalèque, Notice sur le célèbre violiniste Nicolo Paganini, 1830, ed. E. Guyot, University of Michigan

Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License

<@=@=@>