<===---+---===>

Σύμφωνα με τον Ανδρέα Εμπειρίκο, η συγγραφή του έργου ξεκίνησε το 1945 και ολοκληρώθηκε το 1951[7]. Ανήκει χρονικά στην περίοδο μετά το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και ενώ λίγους μήνες νωρίτερα, το Δεκέμβριο του 1944, ο Εμπειρίκος είχε συλληφθεί από την ΟΠΛΑ και είχε οδηγηθεί όμηρος στα Κρώρα της Βοιωτίας. Το έργο διαμορφώθηκε στη διάρκεια του Ελληνικού εμφυλίου πολέμου και λίγο αργότερα στην εποχή του Ψυχρού πολέμου. Μέχρι την έκδοσή του, στις αρχές της δεκαετίας του 1990, οι αναφορές σε αυτό ήταν ελάχιστες. Η πρώτη περιγραφή που έδωσε ο Εμπειρίκος δημόσια για το μυθιστόρημα, χρονολογείται το 1967, στην οποία ανέφερε λακωνικά: «Πολλά κείμενά μου δεν έχουν εκδοθεί. Λόγω ελευθεροστομίας. Ενοχλούνται τα καλώς κείμενα ώτα. Το μυθιστόρημά μου Ο Μέγας Ανατολικός έχει για θέμα το παρθενικόν ταξείδιον του υπερωκεανείου Ανατολικός από την Αγγλίαν εις την Αμερικήν. Εκτός από τους ήρωας, ο ίδιος ο Ανατολικός είναι πρόσωπο τού έργου συμβολικώς»[7]. Επιπλέον, το μοναδικό δείγμα γραφής του Μέγα Ανατολικού, πριν την έκδοσή του, δημοσιεύτηκε το 1966 στο περιοδικό Πάλι και ήταν αποσπασματικό. Μετά το θάνατο τού Ανδρέα Εμπειρίκου, ο Οδυσσέας Ελύτης αναφέρθηκε εκτενώς στο έργο, το οποίο ο ίδιος άκουσε «κατά το ήμισυ ανάμεσα στο 1952 και στο 1960»[8]. Ο Ελύτης για πρώτη φορά προχώρησε επίσης σε μία αξιολόγηση του μυθιστορήματος, ερμηνεύοντάς το, παρέχοντας επιπλέον πιο λεπτομερείς πληροφορίες σχετικά με το θέμα και το περιεχόμενό του.

Παρά την αναφορά του Εμπειρίκου στο έτος 1951, ως χρόνο ολοκλήρωσης της συγγραφής τού έργου, στην πραγματικότητα σηματοδοτεί την ολοκλήρωση της πρώτης μορφής του μυθιστορήματος, για το οποίο γνωρίζουμε πως απασχόλησε το συγγραφέα του μέχρι τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Η πρώτη μορφή του έργου θα πρέπει να είχε παρουσιαστεί στο στενό κύκλο φίλων του Εμπειρίκου, από το 1952 μέχρι το 1960, σύμφωνα με σχετική μαρτυρία του Ελύτη. Μέχρι το 1962 επεκτάθηκε και διευρύνθηκε με νέα κεφάλαια, ενώ πιθανώς υπέστη σημαντικές αλλαγές και διορθώσεις. Την περίοδο 1962-70, ολοκληρώθηκε η τελευταία ολοκληρωμένη μορφή του μυθιστορήματος, το χειρόγραφο της οποίας αποτελείται από 2.674 σελίδες, γραμμένες σε 1.335 λευκά φύλλα διαστάσεων 30 x 23 εκατοστά[9]. H δακτυλόγραφη εκδοχή αυτής της τελευταίας μορφής, περιείχε επιπλέον αλλαγές και στην πραγματικότητα μπορεί να θεωρηθεί ως μία νέα μορφή, η οποία περιλάμβανε πρόσθετες σκηνές αλλά και εμφανίζεται να διαθέτει ένα επιπλέον κεφάλαιο, το 16ο της τελικής μορφής του μυθιστορήματος όπως εκδόθηκε.

Μετά το 1970, έτος κατά το οποίο ο Μέγας Ανατολικός είχε οριστικά διαμορφωθεί, ο Εμπειρίκος επιχείρησε να συνθέσει επίσης μία περίληψη του έργου, προσπάθεια που έμεινε ωστόσο ημιτελής. Υπάρχουν πληροφορίες πως υπάρχει μία περίληψη 500-800 σελίδων, αν και είναι άγνωστο αν αφορά το σύνολο του μυθιστορήματος ή ένα τμήμα του[10]. Επιπλέον, υπάρχει μία δακτυλογραφημένη μετάφραση του 59ου κεφαλαίου του έργου, γεγονός που υποδηλώνει πως σε κάποια φάση της συγγραφής του, ο Εμπειρίκος αποφάσισε να μεταφραστεί ο Μέγας Ανατολικός στην αγγλική γλώσσα.

Ἀναπνέουσα βαθειά, ἡ Ὑβόννη ἐκοίταζε ἀκόμη τὸν οὐρανόν. Αἴφνης μία ἄλλη σκέψις, εἰς ἀδιάπτωτον ἀλληλουχίαν μὲ τὰς προηγουμένας ἐρχόμενη, ἔλαμψε εἰς τὸν νοῦν της. Ἧτο μία σκέψις γοργή, θερμή, σὰν αἷμα σφύζοντος νεανικοῦ ὀργανισμού... Μήπως ἂν ἤλλασσε πεποιθήσεις καὶ ἰδίως τὴν συμπεριφορᾶν της εἰς τὴν ζωὴν ὡς πρὸς τὸν ἔρωτα, εἰς τὸν ὁποῖον ἕως σήμερον ὑπῆρξε τόσον πολὺ ἐλλειμματίας, θὰ ἤρχιζε δι αὐτὴν νέα ζωή, μία ζωὴ πανήδονη, γλυκύτατη -ἡ μόνη ὀρθή, ἀληθινὴ καὶ φυσική. Ἀλήθεια, μήπως τοῦτο ἧτο δυνατόν; Ἀκόμη ὀλίγα δευτερόλεπτα ἐκοίταξε τὸν οὐρανὸν ὡς ἐν ἐκστάσει ἡ Ὑβόννη, γοητευμένη, μαγευμένη καὶ ἀναπνεόυσα βαθειὰ τὴν θαλασσίαν αὔραν... Ὤ, ναί, αὐτὸ ποὺ ἐσκέφθη ἧτο ἀπολύτως δυνατόν. Ἀλλέως, δὲν θὰ ἔλαμπαν μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο τὰ ἄστρα· ἀλλέως δὲν θὰ περιεστρέφοντο τόσον θριαμβευτικὰ καὶ μὲ τόσην εὐρυθμίαν οἱ τρόχοι τοῦ «Μεγάλου Ἀνατολικοῦ»· ἀλλέως δὲν θὰ ἐσκόρπιζε τόσον θωπευτικᾶ, τόσον ἠδονικᾶ, κατὰ διαστήματα, εἰς τὸ πρόσωπόν της, τὸ ὑγρὸν ψιμμύθιν τοῦ θαλασίου ἀφροῦ, ἡ ἁπαλὴ πνοὴ τοῦ ἀνέμου... Ὤ, ναί, αὐτὸ ποὺ ἐσκέφθη, ἧτο δυνατὸν νὰ γίνη κι ἡ ἀλλαγῆ αὐτή, ποὺ ἔπρεπε νὰ ἀρχίση ἀμέσως, θὰ ἧτο ὁ λυτρωμός της. —Ανδρέας Εμπειρίκος, Ο Μέγας Ανατολικός, τόμος 1ος, σελ. 111-12

Αποδοχή και κριτική

Ο Μέγας Ανατολικός αποτελεί το έργο τού Εμπειρίκου που έχει γίνει δεκτό με τον πλέον άκρατο ενθουσιασμό ή την πλέον βίαιη επίκριση[11]. Η έκδοση του συνδυάστηκε με αρκετές αντιδράσεις, εξαιτίας του τολμηρού περιεχομένου του. Το βιβλίο προκάλεσε εκτεταμένες ανταλλαγές απόψεων στον τύπο διχάζοντας τον πνευματικό κόσμο, αλλά όχι και την επέμβαση του εισαγγελέα παρότι αυτή είχε ζητηθεί μέσα από τις στήλες του περιοδικού «Πολιτικά Θέματα»[12][13]. Ειδικότερα, αντικείμενο αντιπαράθεσης υπήρξε ο χαρακτηρισμός ή μη του έργου ως «πορνογράφημα»[14]. Δώδεκα χρόνια μετά την ολοκλήρωση της έκδοσής του, η χρησιμοποίηση αποσπασμάτων του στην τοπική εφημερίδα «Ανδριώτικη Εβδομάδα» είχε ως αποτέλεσμα την καταδίκη του εκδότη της από το Τριμελές Πλημμελειοδικείο Σύρου, σε φυλάκιση τριών μηνών, για παράβαση του νόμου «περί ασέμνων»[15]. Οι πρώτοι τόμοι που εκδόθηκαν σημείωσαν αξιοσημείωτη εμπορική επιτυχία, γεγονός που κατά τον εκδότη της «Άγρας» οφειλόταν στο «μύθο της ύπαρξής του», αλλά και στο ερωτικό περιεχόμενό του[16].

Η λογοτεχνική κριτική που ασκήθηκε στο έργο υπήρξε πολύπλευρη, προσφέροντας ποικίλες ερμηνείες, συχνά με διαφορετικές προσεγγίσεις, καταλήγοντας σε διαφορετικά συμπεράσματα ως προς την συνολική αξία του. Σύμφωνα με τον επιμελητή της έκδοσης, Γιώργη Γιατρομανωλάκη, οι επικρίσεις για το έργο κατά 90%, δεν ξεκινούσαν τόσο από την «ανηθικότητα» των περιγραφών όσο από την σχοινοτενή αφήγηση και την επανάληψη ποικίλων ερωτικών σκηνών, στοιχεία που η πλειονότητα των κριτικών προέβαλε ως αρνητικά[17]. Kατά άλλους, οι πλεονάζουσες «σχοινοτενείς και μονότονα επαναλαμβανόμενες οργασμικές περιγραφές» συντελούν εν τέλει στη μυθοποίηση της σεξουαλικής πράξης[18]. Άλλοι κριτικοί του έργου, επισήμαναν το διδακτικό χαρακτήρα του, περιγράφοντας τον «Μεγάλο Ανατολικό» ως «μυθιστόρημα ερωτικής παιδεύσεως και αισθηματικής αγωγής, κείμενο ερωτικής μυήσεως»[19]. Σύμφωνα με τον Ελύτη, η απώτερη αξία του Μεγάλου Ανατολικού βρίσκεται έξω από τα περιγραφόμενα γεγονότα, ειδικότερα στην «παναγαθοσύνη του ποιητή που διαχέεται επάνω στους χαρακτήρες και στις πράξεις και εκπέμπεται αδιάκοπα στον αναγνώστη σαν ένα είδος ευλογίας»[20], επισημαίνοντας παράλληλα πως το έργο «ναυπηγήθηκε με τα υλικά του ψυχαναλυτή στις δεξαμενές ενός οραματιστή και προφήτη».

Αρκετοί μελετητές συνέδεσαν τον Μέγα Ανατολικό με το όραμα μίας ερωτικής και πολιτικής ουτοπίας του Εμπειρίκου, θεωρώντας πως συνυπάρχουν το ποιητικό και πολιτικό πρόγραμμα με το στοχαστικό δοκίμιο και το «μεσσιανικό όραμα για μια μέλλουσα ανθρωπότητα», με σκοπό την πραγμάτωση μιας «ουτοπίας»[21] που κατά τον Ελύτη είναι «ανώτερη του πλέον ευφάνταστου Φουρριέ»[20] και στην οποία ο κόσμος θα μετασχηματιστεί σε μία νέα Εδέμ, μια «ιμερική πολιτεία του πανελεύθερου έρωτα, χωρίς εκμετάλλευση και χωρίς τάξεις»[22]. Κατά τον Γ. Γιατρομανωλάκη, το ταξίδι του «Μεγάλου Ανατολικού» προς τον Νέο Κόσμο έχει προφανή πολιτική σημασία, αν αναλογιστούμε την εποχή μέσα στην οποία γράφτηκε και τις προσωπικές περιπέτειες του συγγραφέα, ενώ μεγαλύτερη αξία αποκτά το γεγονός πως το θέμα του μυθιστορήματος δεν είναι η ζωή μιας ομάδας ανθρώπων στον Νέο Κόσμο αλλά το πολυήμερο, ερωτικό ταξίδι τους προς τον τελικό προορισμό τους[23]. Στο ίδιο πνεύμα, ο δοκιμιογράφος Σάββας Μιχαήλ, ερμήνευσε το έργο ως μία ταυτόχρονη επεξεργασία του πένθους των Κρώρων και της αποκοπής του Εμπειρίκου από τον μαρξισμό[24], ενώ και ο καθηγητής νεοελληνικής φιλολογίας Roderick Beaton χαρακτήρισε τον Μέγα Ανατολικό ως μία «πολιτική ουτοπία»[14]. Στο μυθιστόρημα παρατηρείται σε πλήρη ανάπτυξη το ανθρωποκεντρικό και απελευθερωτικό ιδεολογικό πρότυπο του Εμπειρίκου, ήδη γνωστό από το σύνολο του ποιητικού έργου του.

Ο Μέγας Ανατολικός έχει αντιπαρατεθεί με άλλα έργα της ερωτικής λογοτεχνίας, ειδικότερα με το έργο του Μαρκησίου ντε Σαντ και το ερωτογράφημα 120 ημέρες στα Σόδομα. Σύμφωνα με Νάνο Βαλααωρίτη, ο Μέγας Ανατολικός ξεπερνά ως ερωτογράφημα και ποιητική δημιουργία τα πλέον διάσημα στο είδος αυτό[25], ενώ κατά τον Ελύτη, ο Εμπειρίκος κατορθώνει στο μυθιστόρημά του να μετατρέψει με τα ίδια υλικά, την «ακατανόμαστη Κόλαση» του ντε Σαντ σε έναν «επί γης Παράδεισο»[26]. Κατά τον δοκιμιογράφο Σάββα Μιχαήλ, μπορούμε να διακρίνουμε παράλληλα ορισμένες ομοιότητες μεταξύ των δύο έργων καθώς και των συνθηκών κάτω από τις οποίες διαμορφώθηκαν. Ειδικότερα, συνδέεται ο εγκλεισμός του ντε Σαντ στη Βαστίλη κατά την περίοδο συγγραφής των 120 ημερών στα Σόδομα, με την τραυματική εμπειρία της ομηρείας που έζησε ο Εμπειρίκος στα Δεκεμβριανά[22]. Μία ένδειξη για την τοποθέτηση του «Μεγάλου Ανατολικού» και εν γένει της θεώρησης του Εμπειρίκου στον αντίποδα τού ντε Σαντ, είναι οι σκέψεις που αποδίδονται στον Ελβετό χαρακτήρα του έργου Χανς Έντελμαν, στο 36ο κεφάλαιο:

«Διότι ναι μεν εθαύμαζε ο Ελβετός τον μαρκήσιον του Σαδ, ως μέγαν ποιητήν της ηδονής, ως μέγαν λιμπερτίνον και μέγαν ερωτογράφον, ναι μεν συμφωνούσε μαζύ του επί μερικών σημείων, αλλά ουδόλως συνεφώνει εν τω συνόλω με την φιλοσοφίαν του, και απέκρουε την αντίληψιν ότι ο έρως πραγματοποιείται πλήρως μόνο δια του βασανισμού, των πόνων και της θυματοποιήσεως του εκάστοτε αντικειμένου των πόθων ενός εραστού»[27].

Επιρροή